Don’t look up voor gevorderden

EenVandaag kwam gisteren met een artikel over de extreme hitte in Zuid-Europa. De vraag die daarbij centraal stond was: kan zonvakantie door klimaatverandering straks nog wel? Bij het lezen ervan ontplofte mijn hoofd en dat kwam niet door de hitte. Er is zoveel mis met deze insteek dat ik eigenlijk niet zo goed weet waar ik moet beginnen.

Het meest problematische is misschien nog wel hoe de lezer op een bepaald pad wordt geleid. Een pad met vragen als: oh, naar welke alternatieve vakantiebestemmingen kan ik dan op vakantie? Of kan ik nog wel naar Zuid-Europa, maar dan in het voor- of naseizoen? Op die manier blijft het feit dat de klimaatcrisis de fundamenten onder onze manier van leven aan het wegslaan is ver buiten beeld.

Problematisch is ook dat uitsluitend het perspectief van de Nederlandse vakantieganger centraal staat. Alsof er geen lokale bevolking is die onder de droogte en hitte lijdt, evenals trouwens de natuur. Alsof de landbouwproductie er niet fors door afneemt. Dat er geen economische effecten zijn. En alsof we niet in een verbonden wereld (in dit geval EU) leven waar die effecten vroeger of later ook ons zullen raken. Eerder schreef ik deze bijdrage met de hoopgevende titel “Gaat Zuid-Europa ten onder aan de klimaatverandering?” over dit thema.

En Nederland dan?

Wat me trouwens brengt op nog een ander problematisch punt van deze insteek. Door te focussen op het wel en wee van vakantiegangers in Zuid-Europa blijft buiten beeld dat ook in eigen land de situatie precair begint te worden. Maandenlang nauwelijks neerslag en nu dus verdacht hoge temperaturen. Het nationale hitteplan wordt er zelfs voor van stal gehaald. De droogte heeft gevolgen voor de landbouw, de natuur, bosbranden en drinkwatervoorraden, al lezen we er (nog) verrassend weinig over. De hitte heeft effect op de gezondheid, om te beginnen die van zwakkere groepen. Denk bijvoorbeeld aan ouderen met een laag inkomen in veel te warme appartementen. Ook daar lezen we (nog) verrassend weinig over. Wel is inmiddels duidelijk dat nog maar 90 van de 342 gemeenten een eigen hitteplan hebben.

En dan te bedenken dat we moeten verwachten dat dit niet het einde van de klimaatverandering is maar dat het gemiddeld elk jaar een stuk heftiger zal worden. Dat zijn allemaal vraagstukken die me een stuk relevanter lijken dan de vraag die EenVandaag centraal stelt. Maar wel een stuk confronterender, dat dan weer wel, en EenVandaag heeft dit handig weten te omzeilen. Het lijkt wel “Don’t look up” voor gevorderden.

Gezondheidseffecten van klimaatverandering

Het RIVM heeft onderzocht welke grote opgaven er in de volksgezondheid en zorg op weg naar 2050 zijn. Daar zit ook klimaatverandering bij.

Het RIVM heeft vijf opgaven onderscheiden:

“De vergrijzing is en blijft de belangrijkste maatschappelijke ontwikkeling voor de volksgezondheid. Meer nieuwe woonvormen zijn nodig waarin ouderen samen kunnen leven, elkaar kunnen helpen en aandacht krijgen. Verder is het belangrijk maatschappelijk de discussie te voeren welke behandelingen, zorg en beslissingen rondom het levenseinde nodig en gewenst zijn. Tegelijkertijd zijn veel ouderen na de pensioenleeftijd nog vitaal. Het is daarom belangrijk dat oudere mensen kunnen blijven meedoen in de samenleving. Deze punten vormen samen de eerste opgave.

De grote gezondheidsverschillen in Nederland vormen de tweede opgave. Mensen met een betere maatschappelijke positie leven gemiddeld 14 jaar langer in een goede gezondheid dan groepen die het slechter hebben. Hierbij is financiële bestaansonzekerheid belangrijk, vaak in combinatie met slechtere woonsituaties of arbeidsomstandigheden. Het is dus nodig om de omstandigheden waarin deze mensen leven te verbeteren.

Als derde hebben jongeren een steeds ongezondere leefstijl. Zo zullen meer jongeren overgewicht hebben, op steeds jongere leeftijd. Ook zullen jongeren steeds vaker problemen met hun mentale gezondheid hebben. Aangezien de jeugd de toekomst is, is het belangrijk te investeren in hun gezondheid, zowel fysiek als mentaal.

De vierde opgave is hoe goede zorg geleverd kan worden, ook bij een grotere vraag naar zorg en steeds grotere personeelstekorten. Ook zullen er in verhouding niet genoeg mantelzorgers zijn voor de vraag. Hierdoor kunnen mantelzorgers overbelast raken.

De vijfde opgave gaat over een gezonde inrichting van de leefomgeving, om beter voorbereid te zijn op de gevolgen van klimaatverandering. Denk aan hittestress en wateroverlast. Op veel plekken worden al maatregelen genomen om Nederland daartegen te beschermen, zoals meer groen en water in steden en dorpen. Een groene omgeving is ook goed voor de gezondheid: het stimuleert ontmoeten, ontspannen en bewegen.

Klimaat en gezondheid

Verderop in het rapport en in een afzonderlijke publicatie wordt dit verder uitgewerkt. Specifiek gaat het om:

  • Meer hittestress en hittesterfte door temperatuurstijging
  • Extreem weer vormt bedreiging voor voedselproductie en beschikbaarheid drinkwater
  • Meer luchtverontreiniging door weinig wind tijdens hittegolven en door bosbranden leidt tot verergering van astma of allergieën
  • Nieuwe infectieziekten door klimaatverandering
  • Meer hooikoorts, huidkanker en mentale gezondheidsproblemen

Daarbij lijden groepen in financiële bestaansonzekerheid het meest onder klimaatverandering. “Ze wonen vaker in wijken met meer luchtverontreiniging, verkeerslawaai, weinig groen en meer verstening en in woningen die slecht te koelen zijn.”

Oplossingsrichtingen

Het RIVM ziet hiervoor onder andere de volgende oplossingsrichtingen:

“De klimaatmaatregelen die noodzakelijk zijn om enerzijds de klimaatverandering af te remmen en anderzijds ons leven aan te passen aan het veranderende klimaat, hebben potentieel om de leefomgeving gezonder te maken. Zo is vergroening van wijken nodig voor het voorkomen van hittestress en opvang van regenwater. Ook is er behoefte aan woningen die duurzaam te verkoelen en te verwarmen zijn. Dit levert ook een leefbaarder woonomgeving op, met plaats voor bewegen, ontspannen en ontmoeten. Minder gebruik van fossiele energie zal de luchtkwaliteit verbeteren en gezondheidswinst opleveren.”

Conclusie en kanttekeningen

Het is zonder meer winst dat het RIVM zo uitgebreid stil staat bij de gezondheidseffecten van de klimaatcrisis. Ook al staan er op zich weinig nieuwe dingen in, dit is wel een advies aan de regering en het parlement. Wat ik verder goed vind is de link die wordt gelegd met andere beleidsterreinen zoals woningbouw en inrichting van de openbare ruimte. Het is totaal logisch dat de zorg niet alle problemen in haar eentje kan oplossen. Ook is duidelijk dat Nederland nog niet goed is voorbereid. Er is veel werk aan de winkel.

De vraag is natuurlijk hoe ‘Den Haag’ met dit rapport om zal gaan. De huidige regering heeft zich tot nu toe nog niet echt een overtuigd strijder voor een betere bescherming van het klimaat getoond. Wellicht dat ze zich wel wil inzetten voor een betere bescherming van de bevolking tegen de gevolgen van de klimaatverandering.

Het verschil tussen 1,5 en 2 graden opwarming

In het klimaatakkoord van Parijs is afgesproken dat de temperatuur ten opzichte van het pre-industriële tijdperk met niet meer dan 2 graden Celsius mag stijgen. Bovendien is het streven om de opwarming beperkt te houden tot 1,5 graden. Een logische vraag is dan ook: wat is het verschil tussen een wereld met 1,5 en 2 graden opwarming?

Een wereld met 1,5 en 2 graden opwarming

Wat is het verschil tussen een wereld met 1,5 en 2 graden opwarming? In dit artikel op de website Vox.com wordt het verschil samengevat met deze figuur:

Op het eerste gezicht lijkt het verschil tussen een wereld van 1,5 en 2 graden misschien niet zo heel groot. Ik bedoel, of in 2100 de zeespiegel 40 of 50 cm hoger staat, moeten we daar nu echt wakker van liggen?

Het antwoord is ja. Een 10 cm hogere zeespiegel wordt bij een storm namelijk opgestuwd tot een nog veel hogere watermassa. Langere en heftigere hittegolven kunnen net het verschil maken tussen overleven of niet. En de afname aan ‘freshwater’ in het Middellandsezeegebied verdubbelt bijna in een wereld met 2 graden opwarming.

Daarbij is het goed te bedenken dat het complex is om de effecten precies te voorspellen, ook in hun onderlinge samenhang. Bovendien gaat het om gemiddelde temperaturen over de hele wereld. Op de polen en boven land kan de toename al snel het dubbele zijn.

Nu al zien we de enorme impact die klimaatverandering heeft, bijvoorbeeld bij de grote branden in Californië, Australië en Siberië. En dat terwijl de gemiddelde temperatuur nog maar 1 graad is gestegen.

Een wereld met 4 graden opwarming

Maximaal 2 graden opwarming is dus het doel, maar voorlopig neemt de uitstoot nog steeds toe. Volgens deskundigen is de aarde dan ook eerder op weg naar een opwarming van 3 of 4 of misschien zelfs wel 5 graden in 2100. Wat weten we over zo’n wereld?

Logischerwijs is zo’n wereld nog moeilijker te voorspellen dan een 2 gradenwereld. Toch geeft dit artikel in The Guardian van mei 2019 alvast een aantal huiveringwekkende details prijs.

Zo zal de zeespiegel in 2100 met 2 meter en meer stijgen omdat al het ijs aan het smelten is. Laag gelegen gebieden zullen onderlopen en mensen zullen op zoek moeten naar nieuwe leefgebieden. Alleen al in Bangladesh gaat eenderde van het land verloren. Door de droogte en hitte zullen grote delen van Zuid-Europa verwoestijnen. Rivieren als de Rijn en de Donau zullen fors minder water meevoeren. Overal zullen diersoorten uitsterven omdat ze zich niet snel genoeg kunnen aanpassen aan de veranderende omstandigheden.

Het produceren van genoeg voedsel voor iedereen wordt een uitdaging (understatement) omdat veel landbouwgrond onbruikbbaar wordt en de opbrengsten afnemen. De beschikbaarheid van drinkwater zal op veel plaatsen een probleem zijn. In totaal zullen er zo’n 2 miljard vluchtelingen zijn. Dit alles zal onherroepelijk tot grote spanningen en conflicten leiden. Een oplossing hiervoor is om echt over de landsgrenzen heen te gaan samenwerken en om eerlijk te delen.

Meer inzicht biedt de studie Turn Down the Heat: Why a 4°C Warmer World Must be Avoided die de Wereldbank in 2012 heeft laten uitvoeren.