Schipbreuk met toeschouwer

Laatst ging het bij een college taal en filosofie over metaforen. De docent kwam met het beeld van een schipbreuk voor de kust met een toeschouwer die op land staat en alles ziet gebeuren maar niets kan doen. Ik vond het een zeer toepasselijk en treffend beeld voor onze actuele situatie. Ik heb er deze tekening aan gewijd.

Waarom vind ik deze metafoor zo toepasselijk? Ik denk omdat het een zo treffend beeld geeft van niet een enkele maar een hele serie situaties die helemaal de verkeerde kant op gaan. Situaties ook die stuk voor stuk resistent (lijken te) zijn voor bijsturing. Denk aan Oekraïne, denk aan Gaza, aan Trump, de Nederlandse politiek, aan de klimaatcrisis. Wat betreft dat laatste ging ik eerder op onderzoek uit naar wat maakt dat we daar niet of veel te traag op reageren. Het leverde 25+ redenen op.

Kom in actie

Het standaard antwoord op gevoelens van machteloosheid is het advies om in actie te komen. Liefst samen met gelijkgestemden, liefst concreet en behapbaar. Ik begrijp dat en weet dat het werkt, in ieder geval tijdelijk. Maar ik heb er ook dubbele gevoelens bij.

Een tijdje terug zag ik een aflevering van een Amerikaanse brandweerserie, Station 19. De zoon van een vader die bij de brandweer zit was gestopt met zijn studie medicijnen omdat hij zag dat de wereld steeds verder afgleed (o.a. klimaat) en hem zelfs op de universiteit racisme tegemoet klotste. Zijn vader begreep er niets van: waarom gooide hij deze gouden kans weg? Precies op dat moment kwam er een lading slachtoffers langs die geholpen moesten worden en ook de zoon hielp mee. Dat is wat we doen, zei zijn vader na afloop. De wereld elke dag een beetje beter maken. Wat de zoon met dit alles ging doen werd niet helemaal duidelijk.

Dilemma

Het is natuurlijk maar fictie maar wel een ‘mooi’ voorbeeld van het dilemma waar velen van ons in zitten. Erkennen dat de echte problemen te groot lijken om op te lossen of je richten op kleinere en nog enigszins beïnvloedbare problemen? Het nadeel van de eerste optie is dat je er gemakkelijk depressief van kan worden. En als je het helemaal doortrekt: wat heeft het leven dan nog voor zin? Het voordeel van de tweede optie is dat het een gevoel van succes en verbondenheid met anderen kan opleveren. Het nadeel is dat ook in deze aanpak de grote problemen buiten bereik blijven. Tenzij je gelooft in of hoopt op cascades en tipping points waarin veel kleine veranderingen grote veranderingen in gang zetten. Het is allemaal een kwestie van perspectief en uiteindelijk kan alleen de toekomst uitwijzen welke benadering meer ‘waar’ of beter is.

Rouw

Laatst las ik een artikel over anticiperende rouw. Dat is de rouw die mensen ervaren waarvan bijvoorbeeld een naaste dementie heeft, of Alzheimer. Die naaste is er fysiek nog maar ontglipt elke dag een beetje meer. Het kan gekmakend zijn. Ik zag gelijk de parallel met het klimaat. Elke dag een stukje verslechtering en het perspectief is zoals het er op dit moment voor staat vroeger of later fataal.

Dat roept gevoelens van rouw op. Volgens Elisabeth Kübler-Ross komen daar vijf fasen bij kijken: ontkenning, boosheid, onderhandelen en vechten, depressie en uiteindelijk aanvaarding. Het concept is niet onomstreden. Sowieso doorloopt niet iedereen die rouwt alle fasen, en niet iedereen doorloopt ze in deze volgorde. Zelf vind ik het wel een herkenbaar model als het om het klimaat gaat. Het lastige bij anticiperende rouw is dat zolang de patiënt nog niet overleden is er altijd hoop is op verbetering en uitstel of heel misschien zelfs genezing. Daarmee wordt ook het rouwproces gerekt en kan er dus nog niets worden afgesloten.

Onderhandelen en vechten

Als je de vijf fasen van rouwverwerking goed bekijkt, spreken de meeste fasen behoorlijk voor zich. Als maatschappij zitten we nog steeds diep in de ontkenning als het om de klimaatcrisis gaat. Wanneer het besef indaalt wat er precies aan de hand is en hoeveel er nu al elke dag kapot gaat, is boosheid niet ver weg. Dat kan boosheid tegen de brenger van het nieuws zijn, dus wetenschappers of klimaatactivisten. De boosheid kan zich ook richten tegen vervuilers of ontkenners, en natuurlijk tegen het gevoel van verlies en onmacht. Alsof je in een ruimteschip zit waar het niet goed mee gaat maar waar je niet uit kunt stappen. Depressie en aanvaarding lijken ook evident maar onderhandelen en vechten?

Wikipedia zegt daarover: “Als de verliezer merkt dat protesteren en boosheid niet helpt kan men proberen het verlies te verwerken door zich doelen te stellen of beloften te doen. Dit kan vele vormen aannemen…”. In die zin passen veel klimaatacties perfect in deze categorie. En daar is ook helemaal niks mis mee, want elke actie is op zich nuttig. En elke actie kan ook een goed gevoel opleveren. Maar als klimaatacties het rouwproces verstoren dan lijkt mij dit een lastige zaak. De kans is groot dat daarmee telkens weer teleurstelling op de loer ligt, evenals wanhoop.

Afsluitend

Ik weet ook niet wat precies de beste manier is om hiermee om te gaan. Niet voor mezelf en zeker niet voor anderen. Wat ik schreef is hoe ik er op dit moment naar kijk en misschien dat de lezer er ook iets voor zichzelf kan uithalen.

Veel zal afhangen van je inschatting hoe ver we al zijn gevorderd op de weg naar de ineenstorting van het klimaat. En in hoeverre we in staat zijn om het roer nog om te gooien, om in ieder geval het ergste te vermijden.

En om nog even bij het model van de vijf fasen van rouw te blijven: denken we dat we het klimaat kunnen redden in de derde fase van onderhandelen en vechten? Of moeten we eerst alle fasen door en kunnen we pas na de fase van aanvaarding dat we het klimaat met onze huidige manier van doen over de klif jagen in actie komen om met grote ingrepen en systeemveranderingen te redden wat er te redden valt? En ik gebruik hier bewust ‘we’ omdat grote ingrepen alleen mogelijk zijn met de steun van heel veel mensen.

Stuff to think about

Een temperatuurstijging van 1,5 graden Celsius wordt algemeen beschouwd als het toelaatbare maximum om de meest gevaarlijke gevolgen van de klimaatcrisis te vermijden. Nu blijkt uit onderzoek dat we die limiet verdraaid snel naderen.

De kans dat we in 1 van de komende 5 jaren gedurende een heel jaar door de 1,5 graden schieten is 20%. De kans dat we de komende 5 jaar een maand lang door de 1,5 gradengrens schieten is maar liefst 70%.

En laten we ons geen illusies maken, als we niet de komende 5 jaar erdoorheen schieten, dan gebeurt dat wel in de jaren erna. Eerder schreef ik al dat het 1,5 gradendoel al niet meer haalbaar is. En dat het 2 gradendoel alleen bij extreem snelle en ingrijpende actie nog te halen is.

De uitstoot van broeikasgassen neemt immers nog steeds toe en de natuurlijke opnamecapaciteit van de aarde neemt snel af (regenbossen, oceanen). En ondertussen blijft de transitie naar een koolstofarme economie achter.

Het ongemak daarover groeit in politiek, bedrijfsleven en maatschappij, maar het kantelpunt richting een snelle reductie van CO2 is nog niet bereikt. En gegeven het feit dat het tijd kost maatregelen te besluiten en te implementeren, zal nog veel tijd verloren gaan voor de trendbreuk richting dalende emissies kan worden ingezet.

Stuff to think about

Dit alles roept veel vragen op:

  1. hoe snel zal ze klimaatverandering versnellen? Kijkend naar wat er in Siberië en de poolkringen gebeurt lopen we ver voor op wat klimaatmodellen hebben voorspeld.
  2. Welke duistere gevolgen voor ons dagelijkse leven gaat die verandering hebben? Los van stijgende temperaturen voorspelt de WMO meer stormen boven Europa. Overigens zijn de gevolgen in andere delen van de wereld nu al veel levensbedreigender.
  3. Wanneer dringt het besef van een duistere toekomst door bij grote delen van de bevolking en wat voor reacties levert dit op? Denk aan de 5 stadia van rouw en je krijgt een eerste indruk. Dit zal zonder twijfel doorwerken in de politieke stabiliteit en daarmee het vermogen om o.a. voortvarend klimaatbeleid te voeren.
  4. Voeg dit alles bij de onzekerheid die het coronavirus met een 2e golf (en meer) nog steeds vormt voor de economie, en het zal geen verrassing zijn dat we zoiets als economische stabiliteit wel kunnen vergeten. Eerder zullen we een aaneenschakeling van verstorend nieuws zien.

Mobilisatie richting verkiezingen

Wat we nu hard nodig hebben is een mobilisatie van het urgentiegevoel in brede delen van de bevolking, zodat dit ook doorwerkt in de samenstelling van de Tweede Kamer. Begin volgend jaar zijn er immers verkiezingen.

Laten we ervoor zorgen dat klimaat het nummer 1 thema wordt, en blijft. En laten we iedereen die het nog heeft over het 1,5 gradendoel confronteren met het feit dat dit doel helaas al onhaalbaar is door het jarenlang de kop in het zand steken en het hartstochtelijk berijden van stokpaardjes.