Wat we eigenlijk al een beetje wisten, staat nu ook zwart op wit in een onderzoek van het PBL naar de voortgang van de aardgasvrije wijken. Gemeenten hebben het niet makkelijk bij het opstellen van de plannen.
“Structurele problemen op hoger niveau vertragen het proces. Zo kan als beschermend bedoelde wetgeving beperkend zijn voor de transitie, bijvoorbeeld op het vlak van Europese aanbestedingsregels. Andere wetgeving, zoals de Warmtewet 2, geeft weinig sturing omdat deze nog in ontwikkeling is. Daarnaast hebben gemeenten vaak moeite om de benodigde kennis, kunde en tijd vrij te maken om de benodigde nieuwe vaardigheden te ontwikkelen. Ook zou een breed gedragen verhaal over nut en noodzaak van een aardgasvrije woonomgeving het realiseren van draagvlak in de wijk kunnen helpen – nu is die er niet.”
Werk aan de winkel dus voor het volgende kabinet. Niet langer vanaf de zijlijn toekijken maar duidelijk nut en noodzaak neerzetten, knelpunten oplossen en keuzes durven maken.
Vorige week was een nogal ‘bijzondere’ week waarin de boeren het land vakkundig op stelten hebben gezet. De meeste politici en ook de politie wisten zich geen raad met deze vorm van transitiepijn.
De reactie van die politici weerspiegelt de radeloosheid in onze samenleving. We zijn verdeeld over het stikstofprobleem en over wat er aan te doen. Net als we verdeeld zijn over het klimaatprobleem en wat er aan te doen. En bijvoorbeeld over de groei van de luchtvaart.
De parallellen tussen deze vraagstukken zijn opvallend. In essentie gaat het steeds over de vraag of we willen toegeven dat we op een punt zijn gekomen dat we niet langer door kunnen gaan zoals we dat tot nu toe hebben gedaan. Dat we moeten stoppen met business as usual. Stoppen met de grenzen van het milieu op te rekken met steeds maar nieuwe ‘slimme’ regels die meer groei mogelijk maken. En daarmee ook meer uitputting van grondstoffen, meer milieuvervuiling en meer ontwrichting van het klimaat.
Transitiepijn
Voor iedereen die het wil zien is het duidelijk dat we moeten veranderen. Dat we toe moeten naar een meer duurzame manier van leven, consumeren en produceren. Een manier waarvan we nog niet weten hoe die er precies uit ziet.
Verandering kondigt zich aan. Er wordt ook steeds meer over gesproken en geschreven, maar heel concreet is het nog niet. En dat voelt voor velen ongemakkelijk. Het idee om minder te kunnen vliegen bijvoorbeeld voelt voor velen als een inbreuk op hun levensstijl. Een inbreuk die ze zich maar moeilijk kunnen of willen voorstellen.
Aan de producentenkant zien we weerstand bij onder meer de boeren, de olie- en gassector en de luchtvaartsector. Zij begrijpen heel goed dat hun huidige bedrijfsmodel zijn langste tijd heeft gehad. Maar zij willen ook tijd rekken omdat veranderen pijn doet en geld kost.
Op die manier neemt de transitiepijn voorlopig nog verder toe. Waarschijnlijk zal hij pas afnemen zodra de transitie echt vorm krijgt.
Wat doet de politiek?
Terwijl de urgentie om te handelen, de maatschappelijke spanningen en de transitiepijn verder oplopen, doen veel politici denken aan de bekende konijnen in de koplampen. Bevroren en angstig turen zij in een ongewisse toekomst en vragen zich af welke rol zij kunnen, nee moeten pakken. Sommigen pleiten hartstochtelijk voor meer tempo en voor de invoering van bepaalde oplossingen. Anderen staan vooral op de rem en zeggen dat het allemaal zo’n vaart niet zal lopen. Een derde groep hamert vooral op draagvlak en behoud van werkgelegenheid.
Je zou kunnen zeggen, de politiek is hiermee een perfecte afspiegeling van de samenleving. En dat is ergens ook weer geruststellend.
Zoeken naar leiderschap
Maar komen we op deze manier ook verder? Een terechte vraag, want voorlopig laat de politiek als geheel nog verrassend weinig leiderschap zien. Dit roept de vraag op waar het leiderschap om onze samenleving door de transitie heen te loodsen dan wèl zit.
Gelukkig wordt de transitie niet op één plek uitgevonden. Daar is het vraagstuk ook veel te complex en veelzijdig voor. Er vinden nu al op veel verschillende plekken veelbelovende initiatieven plaats. Maar de daaruit voortkomende kennis en ervaringen moeten wel slim gecombineerd en opgeschaald worden. En daar is leiderschap voor nodig. En daar hebben we de politiek en de overheid bij nodig.
Open en leergierige houding
Het wachten is nu op het moment dat politiek en overheid zich ten diepste realiseren dat een transitie noodzakelijk én urgent is. En dat zij dan open staan voor een zoektocht waarin niet belangen maar transitiedoelen leidend zijn.
En dat zij dan een open en leergierige houding aan de dag leggen gericht op het selecteren, opschalen en helpen implementeren van best practices. Een aanpak waarin ook de laatste wetenschappelijke inzichten een plek krijgen, en die wordt ondersteund met bewezen instrumenten als regelgeving, belasting, heffingen en subsidies. Zodat we ons voortvarend kunnen transformeren naar een fossielvrije, circulaire en sociaal rechtvaardige samenleving waarin natuur en biodiversiteit weer de plek krijgen die ze verdienen.
Druk vanuit de samenleving
Maar de politiek en de overheid zal niet zomaar uit zichzelf veranderen. Veranderen is immers moeizaam en pijnlijk, zowel voor mensen als voor organisaties en instituties. Aanmoediging om te veranderen is dan ook meer dan welkom.
Die aanmoediging bestaat uit druk vanuit de samenleving. Elk idee, elk gesprek, elke tweet helpt daarbij. En ook de klimaat- en boerendemonstraties van de afgelopen weken dragen hun steentje bij.
Laten we hopen dat de toenemende transitiepijn in onze samenleving zich snel vertaalt in overtuigende prikkels om te veranderen. En om leiderschap te tonen.
Het is de tijd voor het schrijven van een jaaroverzicht, maar of ik er zin in heb? En ook niet onbelangrijk, heeft een jaaroverzicht zin?
Een alternatief jaaroverzicht
Ik denk dat eigenlijk dat er al genoeg verstandige dingen zijn gezegd over politiek, economie en klimaat in 2017. Ik ga dat niet overdoen. Niet in de traditionele vorm althans. Mijn ‘jaaroverzicht’ ziet er daarom – met een knipoog – zo uit:
2017
2018 en verder: wachten op doorbraken
En wat gaat 2018 ons dan brengen? Ik denk dat het vooral wachten is op grote doorbraken:
Dat al die burgers die nu vooral bezig zijn met hun eigen wereldje zich druk gaan maken over het klimaat en zelf in actie komen en die ook eisen van politiek en bedrijfsleven.
Dat bij de politiek eindelijk het besef doordringt dat er snel grote stappen moeten worden gezet. Dat er geen tijd meer is om te mikken op 2030, 2040 of 2050. Dat ‘economie’ niet langer altijd het primaat kan hebben maar hand in hand moet gaan met de draagkracht van de planeet. En dat we – dus – dingen anders moeten gaan doen.
En dat grote klimaatvriendelijke innovaties eindelijk doorbreken omdat ze echt concurrerend zijn geworden. Denk aan elektrisch rijden, denk aan betaalbare isolatieconcepten voor de diverse typen woningen, denk aan decentrale energieproductie- en opslag.
Gaat dat allemaal in 2018 gebeuren? Ik hoop het van harte, maar realistisch is het vrees ik niet. Gelukkig gaat het stap voor stap de geode kant op, maar het gaat wel ontzettend langzaam. Of zoals Ruud Koornstra, de nationale energiecommissaris, het verwoordde: “Er komen ontzettend mooie innovaties aan, maar of we nog op tijd zijn voor het klimaat, dat is de spannende vraag.”
Sommigen zeggen tegen mij: wees nou blij met wat er goed gaat. Ik zeg dan: “Dat ben ik ook, maar het gaat allemaal veel te langzaam. Het klimaat wacht niet op ons.” En dan zie ik mensen soms radeloos, soms geschokt kijken, en dan haat ik mezelf even dat ik het wéér gezegd heb. Maar al het andere zou oneerlijk zijn. En als iedereen zegt dat het prima gaat, terwijl dat niet zo is, dan gaan we zeker weten niet op zoek naar hoe het sneller kan.
Zoeken naar versnelling
De vraag is dus hoe we de status quo, de apathie, de ontkenning kunnen doorbreken. Aan mensen laten zien dat het anders kan en dat zij daar ook zelf aan bij kunnen (moeten!) dragen. En ondertussen strategisch uitstelgedrag en leugens in politiek en bedrijfsleven ontmaskeren.
Ik geloof ondertussen niet meer zo in het schrijven van nog een stukje. Ook al ben ik dat nu wel aan het doen 😉 Want al die stukjes hebben de afgelopen jaren niet zoveel vooruitgang opgeleverd. Daarmee wil ik overigens niet zeggen dat de media moeten stoppen met stukjes schrijven en items maken. Ze hebben dat juist veel te lang niet voldoende gedaan en zijn nu bezig met een voorzichtige inhaalslag. Ga vooral zo door.
Maar ik denk dat ‘activisten’, mensen die iets willen veranderen, andere wegen moeten bewandelen, en gelukkig worden er tal van wegen bewandeld. Van ‘klimaatgesprekken’ via ‘Fossielvrij Onderwijs’ tot ‘Code Rood’. En niet te vergeten al die mensen die in kleiner of groter verband zelf aan de slag zijn met isolatie, zonnepanelen, windmolens, deelauto’s en nog veel meer. Ik denk dat we we ook andere manieren moeten verkennen. Ik ben al een tijdje op zoek naar andere vormen om de boodschap dat we heel hard aan de slag moeten voor het klimaat over te brengen. Omdat het zo verdraaid lastig is mensen buiten de klimaatbubble aan te spreken, laat staan mee te krijgen. Denk bijvoorbeeld aan literatuur, cabaret, beeldende kunst, zoiets.
Transities en turbulentie
Er komt een moment dat al die initiatieven één groot momentum krijgen, en dan zal het razendsnel gaan met de transitie naar een samenleving zonder fossiele brandstoffen. De vraag is wanneer het gaat gebeuren en hoe het er precies uit gaat zien, maar dat het gaat gebeuren daar twijfel ik niet aan.
De energietransitie zal nog veel veel beroering geven. Denk aan de grote en machtige olieconcerns, die al honderden miljoenen hebben geinvesteeerd in leugens en desinformatie over klimaatverandering. Denk bijvoorbeeld ook aan een land als Rusland. Wanneer de export van olie en gas opdroogt, valt de belangrijkste inkomstenbron weg, en het is maar zeer de vraag of dat land zich daar stilletjes bij zal neerleggen.
Nog meer turbulentie
En ondertussen staat de wereld niet stil en blijken we op meer vlakken in een transitie te zitten. Er zijn deskundigen die stellen dat nieuwe technologieën zoals de blockchaintechnologie tot een kaalslag zullen leiden in administratieve banen. En in Duitsland wordt steeds duidelijker dat door de overschakeling van de productie van benzine- en dieselauto’s op elektrische auto’s honderdduizenden werknemers overtollig zullen worden. Een elektrische auto telt immers veel minder onderdelen die bovendien ook nog eens minder hard slijten waardoor er veel minder onderhoud nodig is.
Dit alles betekent bestaansonzekerheid voor heel veel mensen zonder dat er ook nog maar een begin van een plan is hoe dit op te vangen. Omscholing zou een manier kunnen zijn. Er zullen immers een hoop huizen geisoleerd moeten worden. En in de zorg komen we nu al veel handen tekort. Een basisinkomen zou een andere manier kunnen zijn de gevolgen op te vangen. Maar in de politiek blijft het akelig stil. Het gaat nu toch prima met de economie en de arbeidsmarkt?
Latente onzekerheid en onvrede
Ik zie onder de oppervlakte een toename van onzekerheid en onvrede in onze samenleving. Onvrede over inkomensverhoudingen die scheef zijn gegroeid bijvoorbeeld en over het grote verschill tussen vaste en flexibele contracten. Over belastingtarieven die grote bedrijven en veelverdieners bevoordelen. Over belastingontwijking die door overheden wordt gefaciliteerd. En over kansen op de woningmarkt bijvoorbeeld.
Dat gevoegd bij de toenemende macht en invloed van de sociale media maar ook de trend dat ‘sterke leiders’ veel volgers trekkers èn hun eigen nieuwsaanbod (inclusief fakenews) genereren, zorgt voor een explosieve cocktail. Het feit dat klimaatverandering zal leiden tot nieuwe vluchtelingenstromen naar en binnen Europa, speelt deze nieuwe ‘leiders’ in de kaart. Mense voelen dat er van alles gist en borrelt, maar kunnen er nog geen vinger op leggen. En het is voor mij zeer de vraag of dit systeem, of misschien beter gezegd het huidige type politici, de komende turbulenties in goede banen kunnen leiden.
Investeren in verbinding op lokaal niveau
Wat kunnen we dan doen? Behalve dapper doorgaan natuurlijk? Behalve minder vlees eten, minder vliegen etc? En ons laten horen? Ik denk dan vooral aan verbinding zoeken op lokaal niveau. Met vrienden, met buren. Want samen weet en kun je méér en krijg je dingen voor elkaar die in je eentje een stuk lastiger zijn. En samen ben je ook weerbaarder als het er op aan komt. Dus investeren in verbinding is wat mij betreft een mooi motto voor het nieuwe jaar.
Dat gezegd hebbend, wens ik u een gezond en gelukkig 2018 toe!
Hé, dat is een rare titel. Er bestaat toch helemaal geen recht om het milieu te vervuilen? Nou, ik denk dus van wel, zoals ik zal aantonen, en we hebben het hier ook nog eens over een zéér relevant en superactueel probleem.
Vliegen is slecht voor het klimaat
Misschien is het zelfs de kern als we het hebben over onze milieuproblemen. We weten namelijk heel goed dat we als mensheid op een fundamenteel verkeerd pad zitten. En we weten ook dat we onze vervuilende activiteiten af moeten bouwen, om te beginnen met de uitstoot van broeikasgassen. En dat we moeten stoppen met het toebrengen van schade aan de biodiversiteit en met het opmaken van niet-hernieuwbare grondstoffen. Zie hiervoor ook mijn vorige blog over de vier transities die nodig zijn.
Maar in de praktijk gaan de daarvoor noodzakelijke veranderingen traag, héél traag. Als we zo doorgaan zelfs te traag om een leefbare aarde over te houden. En die traagheid heeft alles te maken met het vasthouden aan verworven rechten, en daarmee ook aan het ‘recht’ om de planeet te mogen vervuilen.
Intermezzo over rechten en vrijheden
In onze westerse samenleving zijn vrijheden en rechten een groot en belangrijk goed. Gelukkig maar. Zij maken dat we zonder bang te hoeven zijn kunnen zeggen en schrijven wat we willen zeggen, dat we kunnen doen wat we willen, dat we kunnen zijn wie we willen zijn. Onze rechten zijn verankerd in de Grondwet. Maar er zit ook een grens aan de uitoefening van die vrijheden, en die grens ligt daar waar de uitoefeningen van vrijheden door de één ten koste gaan van de vrijheden van de ander. Bij ons is het de onafhankelijke rechter die oordeelt over wanneer grenzen overschreden worden.
Recht om te consumeren = recht om te vervuilen
Een ander ‘recht’ dat hoort bij onze samenleving is het recht om onbeperkt te consumeren. Met andere woorden: consumeren waar je zin in hebt. Soms, als iets heel schadelijk is, stuurt de overheid het vrije consumeren bij met geboden en verboden. Of stelt ze heffingen en subsidies in om consumptie te ontmoedigen of juist te bevorderen. Maar los daarvan mag je in onze samenleving consumeren waar je zin in hebt, in de hoeveelheden die je wenst. Mits je het kan betalen natuurlijk.
Vier keer per jaar met het vliegtuig weg, dan ben je een echte wereldburger. In je eentje in een benzineslurpende SUV naar werk of sportschool, lekker comfortabel. Hartje zomer de was drogen in de wasdroger, handig en snel klaar. Midden in de winter gezellig chillen op een terras, lekker warm dankzij de terrasverwarmer.
Deze opsomming valt eindeloos uit te breiden, maar de kern is steeds dezelfde. Voor ons plezier en gemak verspillen we energie en grondstoffen en vervuilen we ons milieu. Gewoon omdat het kan, omdat we het kunnen betalen, omdat iedereen het doet en omdat het mag. Want de overheid heeft het niet verboden, en dus mag het. Of de overheid heeft wel regels gesteld, maar handhaaft ze niet. Ziedaar het ‘recht’ om te vervuilen.
Waar hier ‘consumeren’ staat, kun je overigens moeiteloos ook ‘produceren’ invullen. Alleen geldt daarvoor nog eens extra dat je regels die in ons land gelden kunt omzeilen door elders op de wereld te produceren, je kunt lobbyen tegen lastige regels en je belastingafdracht kunt vermijden door winsten boekhoudkundig naar landen te sluizen met lage belastingen. En met de dreiging om jezelf of je winsten te verhuizen, kun je overheden ook nog eens prima onder druk zetten.
Drievoudig falen
Wat we zien is eigenlijk een drievoudig falen, namelijk van markt, politiek en maatschappij. De prikkels om niet de juiste grenzen te stellen aan vervuilende activiteiten zijn kennelijk te groot. Want (bijna) iedereen verdient eraan en heeft er plezier van. In ieder geval in de westerse landen en steeds meer ook in landen als China en India. Ga daar maar eens tegenin. En zo feesten we door met grote beloften en kleine verbeteringen. Erop hopend dat als het echt uit de hand loopt, we nog op tijd kunnen bijsturen.
De meesten van ons weten eigenlijk wel dat dit zorgeloze feestje niet meer lang op deze manier kan doorgaan. Dat onze vrijheid om te consumeren en ons ‘recht’ te vervuilen nu al ten koste gaat van anderen elders op deze planeet. En dat ze zeker weten ten koste zullen gaan van onze kinderen en kleinkinderen.
Onze liberale samenleving blaast hier dus keihard één van haar eigen beginselen op, namelijk dat de vrijheid van de één niet ten koste mag gaan van de vrijheid van de ander.
En toch laten we onze ontplooiing hier en nu evident ten koste gaan van de ontplooiing van anderen elders op deze aarde, en van de kansen op ontplooiing van toekomstige generaties. We weten het, en tòch gaan we ermee door. We laten ons verblinden door reclames voor snelle auto’s en verre vliegvakanties. Laten ons in slaap sussen door beloftes van politici. En houden ons vast aan technologische utopieën. Omdat in de toekomst altijd alles beter wordt, toch?
Tijd om de landing in te zetten
Het wordt na dit consumptiefeestje op grote hoogte dus hoog tijd dat we de landing inzetten. Als we snel zijn wordt het nog een beetje zachte landing. Hoe langer we wachten, hoe harder de landing en hoe groter de kans op een crash. En daarmee zijn we weer bij de vier transities van mijn vorige blog.
In mijn visie ligt de sleutel voor de noodzakelijke verandering bij de bevolking. Bij u, jou en mij dus. Politiek, media en bedrijfsleven hebben namelijk laten zien dat zij niet in staat zijn om het gewenste leiderschap voortvarend op te pakken. Dat is meer dan teleurstellend, wat we hebben hen hard nodig. Maar helaas zie ik deze actoren nog niet 1-2-3 ontsnappen aan de belangen en beperkingen waar zij zich in hebben laten vangen. Daarmee is de bevolking de enige overgebleven bron van noodzakelijke impulsen. Zie ook mijn eerdere blog ‘Power to the people’ over dit thema.
En uiteraard begint dit met kleine groepjes individuen voor wie de behoefte aan verandering zo groot wordt dat zij zich ervoor gaan inspannen. En naarmate die groep groter wordt, volgen politiek, bedrijfsleven en media. Omdat ze eerst de kat uit de boom kijken en geen blauwtje willen lopen.
Wat we nodig hebben zijn grote veranderingen zoals aanpassingen van wetten en sluiten van kolencentrales. Maar het gaat net zo goed om kleine veranderingen. Want veel kleine veranderingen maken één grote verandering. En ze geven bovendien een duidelijk signaal aan maatschappij, politiek en bedrijfsleven.
Wat we zelf kunnen doen
Het goede nieuws is dat we zelf heel veel kunnen doen. Geen of minder vlees eten. Niet of minder vliegen. Meer fietsen en met het openbaar vervoer. Isoleren. Zonnepanelen op het dak. Meer groen en minder stenen in de tuin. Om maar wat te noemen.
En praten, véél praten. Met familie, vrienden, buren, ondernemers en politici. Over wat er aan de hand is, waar je je zorgen over maakt en wat je zelf eraan doet en wat anderen kunnen doen. En wat we samen kunnen doen. Want wij mensen zijn sociale wezens en vormen onze opvattingen in interactie met onze omgeving. Uit alle inputs die we krijgen uit gesprekken, media en reclame destilleren we onze meningen.
En verder natuurlijk actie voeren en druk uitoefenen op politiek, bedrijfsleven en media. Blijf niet afzijdig, toon burgerschap, laat je zien en horen! Het legertje klimaatactivisten heeft versterking nodig want er moet nog heel veel gebeuren!
Elke bijdrage telt
Een belangrijke vraag die bij veel mensen leeft is: maakt het eigenlijk uit als ik iets doe tegen klimaatverandering? Mijn kleine bijdrage tegenover de grote besluiten die in politiek en bedrijfsleven moeten worden genomen? Volgens mij kun je daar op 3 manieren naar kijken.
De eerste manier is vanuit de paradox dat ieder van ons te klein is om in zijn eentje een zichtbaar verschil te maken, maar dat we samen wel verantwoordelijk zijn voor klimaatverandering, verlies aan biodiversiteit en het opraken van grondstoffen. Samen hebben we dus juist heel veel impact. En veel kleine bijdragen maken één grote bijdrage. Dus…
De tweede manier om ernaar te kijken is dat elke kilogram CO2 telt. Alles wat we nu niet in de lucht blazen, zorgt de komende decennia niet voor verdere opwarming. Zo simpel is het.
De derde manier is dat dat het gewoon goed voelt om dat te doen wat goed is voor de planeet. En dat het juist niet goed voelt om steeds weer dingen te doen waarvan je weet dat je ze eigenlijk niet zou moeten doen.
Alles of niets
Om de goede dingen te doen hoef je heus geen kluizenaar te worden die zich alle luxe ontzegt. Laat je niet vangen in een ‘alles of niets’-tegenstelling! Dat je denkt dat als je niet al datgene kunt of wilt doen dat goed is voor de planeet, het dan toch allemaal geen zin heeft. Doen wat binnen je mogelijkheden ligt, is al een belangrijke bijdrage. Dat zouden we allemaal moeten doen. Vergelijk het met roken. Als stoppen met roken niet meteen lukt, hoeft dat niet te betekenen dat je zoveel moet blijven roken als je deed. Minder roken is ook gewoon goed voor je gezondheid (en je portemonnee).
Ons energie- en grondstoffengebruik matigen en de biodiversiteit een boost geven, daarmee tijd kopen en ondertussen grote veranderingen afdwingen, dat is de strategie waarmee we de planeet inclusief onszelf helpen overleven.
Beïnvloedingsstrategieën
Maar hoe krijgen we onszelf – en elkaar – dan zover dat we de goede dingen gaan doen? Er zijn meerdere strategieën en daar is ook discussie over. Veel deskundigen en activisten zeggen dat je mensen niet moet confronteren en hen geen angst moet aanjagen maar ze moet verleiden. Met goede voorbeelden dus die mensen kunnen volgen, en door veranderen makkelijk en aantrekkelijk te maken.
Ik denk dat deze strategie absoluut een hele waardevolle is, maar dat deze er vanuit gaat dat we nog veel tijd hebben, en dat veranderen altijd ‘leuk’ kan zijn. Maar zoveel tijd hebben we niet, en veranderen is niet altijd alleen maar leuk.
Ik denk daarom dat we naast de verleidingsstrategie ook meer confronterend te werk moeten gaan. Mensen confronteren met hun onduurzame gedrag. De aandacht trekken, misschien met een knipoog, maar toch. De gevoelde spanning vergroten tussen wat men doet en wat men zou moeten doen. Zo werkt reclame immers ook. En het mag ook best een beetje schuren. Het gaat immers om onze toekomst!
Ik vind het spannend om met de tweede strategie te experimenteren. Het eerste resultaat daarvan heb ik als figuur bij dit blog gevoegd. Voel je vrij om hem te delen. Er zit geen copyright op 😉 En ik ben benieuwd wat je ervan vindt. Feedback is welkom!
Het is even schrikken voor diegenen die dachten dat we goed bezig zijn met onze energietransitie. Je weet wel, de energietransitie is die grote overstap die we moeten maken van fossiele brandstoffen naar duurzame energiebronnen. Zodat we op die manier het klimaat nog een beetje kunnen redden. En daarmee de toekomst van onze planeet kunnen veiligstellen.
Zoals ik al in mijn vorige blog schreef, is de ambitie van het nieuwe kabinet te laag en duurt de energietransitie in het huidige tempo te lang.
Met bruinkool gestookte elektriciteitscentrale van RWE in Duitsland
Snel met meer transities aan de slag
Het heeft even geduurd, maar nu is het ook mij duidelijk. Met alleen de energietransitie komen we er niet. Er zijn meer grote problemen die we moeten aanpakken. Alsof één transitie nog niet moeilijk genoeg is, moeten we met meer transities aan de slag. En snel ook.
Het ‘grappige’ is dat ik enkele maanden nog dacht dat we eerst met de energietransitie aan de slag moeten voordat we aan die andere transities kunnen beginnen. Dit omdat we anders onze politici – en onze samenleving – compleet overvragen. Maar ik geef toe: ik zat er compleet naast. We kunnen niet wachten totdat de energietransitie een eind op streek is, we kunnen de transities niet één-voor-één doen. We zullen ze tegelijk en parallel moeten uitvoeren. En we hebben geen tijd te verliezen.
Eindeloos genieten…
We zijn met zijn allen verslaafd geraakt aan eindeloos genieten. Méér van alles. Méér lekker eten, méér leuke kleding, vaker en verder op vakantie. En dat steeds mooier, beter, lekkerder en goedkoper. Uitgekiende reclames maken ons die boodschap elke dag opnieuw wijs. Zodat we denken dat het normaal is en we niet meer zonder kunnen. En voor degenen die te weinig geld hebben om hun wensen te vervullen, is er de hoop cq. belofte dat die ooit wèl binnen handbereik komen.
… en keihard over grenzen heengaan
Maar inmiddels dringt de keerzijde van onze consumptie steeds harder onze levens binnen. Want om al die producten en diensten goedkoop te kunnen produceren, plegen we op grote schaal roofbouw op onze aarde. Hoewel de marketingafdelingen hun best doen de beelden van ons consumenten weg te houden, kennen we de gevolgen maar al te goed. Vervuilde lucht, bodem en water, afvalbergen, gekapte oerwouden, leeggeviste oceanen, uitgebuite productiewerkers, mishandelde dieren in de bio-industrie.
We zien het aan de klimaatverandering die nu al leidt tot extreem weer en enorme schade. Denk aan de landen rond de Middellandse Zee met enorme zomerse droogte, bosbranden en verschrompelde oogsten. Denk ook aan de VS met zijn bosbranden en wervelstormen, en aan de Alpenlanden waar zelfs bergen instabiel worden.
We zien aan het sterven van de insecten. Uit tellingen in Duitsland blijkt een afname met 76% sinds 1976. Met de insecten verdwijnen de vogels, en boeren zitten met de handen in het haar omdat de bijen verdwijnen die nodig zijn om de gewassen te bestuiven. We zien het aan het op veel plaatsen in de wereld opraken van de zoetwatervoorraden. En aan de destabiliserende werking van klimaatverandering op landen en regio’s die toch al fragiel zijn. Aan de conflicten die hieruit ontstaan en aan de vluchtelingen die onze veilige havens proberen te bereiken.
En ondertussen groeit de wereldbevolking nog steeds en willen al deze mensen ons consumptiepatroon overnemen. Dat leidt dus onherroepelijk tot een nòg hogere belasting van onze planeet, tenzij we…
Grenzen (her)stellen
Wat we dringend nodig hebben zijn aanpassingen in ons productie- en consumptiepatroon zodanig dat we het leven op aarde respecteren. Dat klinkt een beetje zweverig, maar het gaat erom planten, dieren en natuurlijke processen de ruimte te geven die ze nodig hebben. En natuurlijke hulpbronnen zoals bodem en water alleen op die manier in te zetten zodanig dat deze zichzelf weer kunnen herstellen en aanvullen. Dat betekent dus dat we ons als mensen veel terughoudender moeten opstellen. Dat we weer in balans moeten leren leven met onze leefomgeving in plaats van haar onbeperkt te gebruiken en naar onze hand te zetten.
Herstel van biodiversiteit
Concreet betekent dit dat we snel moeten beginnen met het herstellen van de biodiversiteit. Van het vergroenen van versteende tuintjes, straten en plantsoenen in de streden tot het opnieuw introduceren van heggen en struikgewassen op het platteland. Het betekent ook het zaaien van bloemen en het stoppen met landbouwgif dat insecten en ander leven doodt. Maar het betekent bijvoorbeeld ook het instellen van meer kraamkamers op zee waar niet mag worden gevist zodat vissen en andere levende wezens zich kunnen herstellen.
Sluiten van kringlopen
Ook betekent dit dat we snel onze kringlopen moeten sluiten. Op energiegebied – dat we voortaan alleen nog maar hernieuwbare energie gebruiken – maar ook als het gaat om al het tastbare om ons heen. We moeten ervoor zorgen dat we onze consumptie van nieuwe grondstoffen tot een minimum beperken en onze hoeveelheid afval praktisch tot nul terugbrengen. Waar het nu nog normaal is dat we meer dan de helft van ons afval weggooien en verbranden, wordt hergebruik de nieuwe norm.
Is dat lastig? Dat is maar hoe je het bekijkt. Neem nou de zakken waarin chips worden verpakt. De glimmende zakken bestaan uit meerdere materialen die onlosmakelijk met elkaar zijn verbonden. Handig voor de fabrikant, maar met de zak kun je vervolgens nog maar twee dingen: weggooien en verbranden. Andere materialen die wel gerecycled kunnen worden zijn beschikbaar, maar de fabrikanten voelen nu geen druk om deze te gebruiken. Denk ook aan statiegeld op kleine flesjes en blikjes. Omdat Nederland anders dan bijvoorbeeld Duitsland geen statiegeld hiervoor kent, belanden deze verpakkingen veelvuldig op straat en in de natuur, en worden ze niet hergebruikt. Heel erg jammer en een gemiste kans.
Grotere rol van de overheid
Het zijn uiteraard maar twee voorbeelden. Maar het interessante is dat we nu al veel verbeteringen kunnen doorvoeren, als we het maar willen. Maar om die veranderingen in gang te zetten moeten we wel bestaande gewoontes en belangen doorbreken. Denk aan de voorbeelden van de chipszakken en het statiegeld. De fabrikanten die zich nu nog verzetten, zullen moeten worden ‘aangemoedigd’ om over te stappen op duurzame alternatieven. Sommige producten zullen hierdoor duurder worden, waardoor hun consumptie af zal nemen. Blijkbaar is de prijs van deze producten nu dus te laag in vergelijking met wat de aarde aankan. Sommige producten zullen helemaal verdwijnen, terwijl er ook nieuwe producten zullen ontstaan.
Om deze veranderingen in gang te zetten is een grotere rol van de overheid onvermijdelijk. Dat betekent een trendbreuk met het huidige neoliberale denken waarin de markt vooral als oplossing wordt gezien en de overheid als bron van problemen. Het betekent dat de overheid een hoogwaardige partner moet worden die kennis over de grenzen van deze planeet vertaalt in grenzen waarbinnen bedrijven mogen opereren. Het betekent ook een enorme inspanning om met alle andere landen op één lijn te komen en dezelfde grenzen te stellen.
Grotere rol van burgers
De komende decennia zullen dus veel dingen (moeten) veranderen. Dat vraagt veel van burgers (bewoners, mensen), op verschillende vlakken. Om te beginnen als aanjager en ondersteuner van veranderingen. Want zonder draagvlak bij de bevolking kunnen politici en overheden de veranderingen waar we het over hebben niet doorvoeren. Sterker nog: zonder druk vanuit de voorlopers in de bevolking zullen veel politici deze stappen niet eens aandurven. Een volgende blog zal dan ook gaan over wat burgers zelf kunnen doen. Spoiler: ik zal het daarbij zeker gaan hebben over verantwoordelijkheid nemen en weerstand bieden aan verleidingen die slecht zijn voor de toekomst van onze planeet 😉
Maar het betekent ook meer betrokkenheid en solidariteit met de andere mensen op deze planeet die ook met deze veranderingen worden geconfronteerd. Dat kan alleen als we de veranderingen met elkaar invoeren, in plaats van te concurreren met elkaar. En eigenlijk is dat heel mooi, want uiteindelijk vormen burgers, mensen dus zoals jij en ik, het levend organisme van iedere samenleving. Of het nou om een wijk, een stad, een land of om de planeet gaat.
De grote uitdaging is om, juist ook tegen de achtergrond van alle veranderingen die plaatsvinden en nog zullen moeten plaatsvinden, iedereen een redelijk bestaan te gunnen. En dan bedoel ik met ‘gunnen’ dat we daarvoor ook actief de voorwaarden scheppen. We kunnen ons namelijk simpelweg niet veroorloven de kloof in welvaart zo groot te laten of nog verder te laten groeien. Die kloof is om te beginnen in moreel opzicht niet te verantwoorden. Maar bovendien zet de kloof de samenwerking tussen ‘arm’ en ‘rijk’ onder druk, terwijl we juist alle krachten moeten bundelen om de transities tot een goed einde te kunnen brengen.
Bijgaande TEDx-video van Kate Raworth geeft een mooie inkleuring van het bovenstaande. En en passant maakt zij de mainstream economische wetenschap fijntjes met de grond gelijk. Kate was afgelopen zondag nog te gast in Buitenhof. Kijken dus!
In mijn vorige blog schreef ik over de oorzaken en gevolgen van klimaatverandering. En over de belemmeringen om hier iets aan te doen. En dat alles samengevat in één schema. Maar hoe zou de toekomst eruit kunnen zien in een wereld met klimaatverandering? Om dat te onderzoeken heb ik drie scenario’s voor klimaatverandering opgesteld.
Wat gaat de toekomst ons brengen?
Urgentiegevoel
Voor deze scenario’s heb ik er voor gekozen om het urgentiegevoel en de internationale samenwerking op de assen te zetten. Een hoog urgentiegevoel wil zeggen dat er in de samenleving en dus ook in politiek, bedrijfsleven en media het gevoel heerst dat we voortvarend aan de slag moeten. De uitstoot van CO2 moet zo snel mogelijk naar 0, en problemen op de weg daarnaartoe worden daadkrachtig opgelost. Een laag urgentiegevoel betekent dat er vooral veel wordt gepraat en weinig wordt gedaan. Er is veel aandacht voor mensen of bedrijven die in de transitie naar een samenleving zonder fossiele brandstoffen duurder uit zijn of er op achteruit gaan, en dat probleem wordt niet echt opgelost. Daardoor durft de overheid de regels en belastingen niet aan te passen, blijven vernieuwingen hangen en treedt er veel vertraging op.
Internationale samenwerking
Op de horizontale as staat de internationale samenwerking. Die is erg belangrijk omdat landen veel minder bereid zullen zijn flink te investeren in een economie zonder fossiele brandstoffen als andere landen dat niet ook doen. Dat betekent dat die andere landen immers wel de lusten hebben, maar niet de lasten. Internationale samenwerking is ook belangrijk omdat de minder rijke landen aangewezen zijn op hulp uit de rijkere landen. Zonder die hulp zijn de nieuwste technologieën waarmee fossiele brandstoffen overbodig worden niet te betalen.
Zoals ook uit het schema blijkt, kan klimaatverandering leiden tot economische achteruitgang, werkloosheid, klimaatvluchtelingen en conflicten. Dit soort problemen leidt ertoe dat regeringen en samenlevingen vooral met die problemen in het ‘hier en nu’ bezig zullen zijn en veel minder met internationale samenwerking en hulp aan armere landen. Het aanpakken van klimaatverandering loopt dan forse vertraging op.
Scenario’s voor klimaatverandering
Drie scenario’s voor klimaatverandering
De combinatie van deze twee assen levert drie scenario’s op, zoals hierboven is te zien in de figuur. (De combinatie van een hoog urgentiegevoel en een lage internationale samenwerking vind ik niet echt echt een geloofwaardig scenario.) Hierna zal ik de scenario’s in het kort typeren.
‘Business as usual’
Dit scenario lijkt een beetje op de wereld waarin we nu leven. De intenties zijn goed, zie bijvoorbeeld het huidige Energie-akkoord en het Verdrag van Parijs. Maar op de een of andere manier ‘winnen’ problemen als de betaalbaarheid van de zorg, de pensioenen en ‘de nationale identiteit’ het steeds weer van het klimaat. Journalisten vragen er niet naar, en de meeste politici beginnen er niet over. De aanpak van de klimaatverandering staat vaak op doorbreken, maar we hikken er met zijn allen gigantisch tegenaan en dat duurt nog een hele tijd voort. Voor veel mensen geldt dat het prettiger is hun belevingswereld zolang mogelijk te houden zoals hij nu is.
En voor de bedrijven die in fossiele brandstoffen doen of ervan afhankelijk zijn is het winstgevend om de transitie uit te stellen. Het kan bijvoorbeeld niet anders of de luchtvaart, die veel CO2 uitstoot, zal flink krimpen door strengere regels, belastingen en dus duurdere tickets. Hun lobby is erg succesvol.
Naarmate de tijd voortschrijdt, wordt steeds duidelijker dat het halen van het 2-gradendoel verder uit beeld raakt. Stap voor stap wordt het doel naar boven bijgesteld, maar nooit gehaald. Hoewel de gevolgen van de klimaatverandering steeds zichtbaarder worden, treedt er een soort van moeheid op bij het grote publiek. Een beetje vergelijkbaar met hoe we nu omgaan met armoede en ongelijkheid in de derde wereld.
‘Nieuw elan’
Hoe anders is dat in dit scenario. Na een lange aanloop ontstaat er een ware CO2-reductiewedloop. Ineens is iedereen ‘om’, nou ja, bijna iedereen dan. Maar een overgrote meerderheid van de bevolking ziet de noodzaak van een transitie in. Het feit dat er heel veel technologieën en innovatieve producten klaar op de plank liggen, helpt daarbij enorm.
Er ontstaan veel nieuwe banen door het op grote schaal isoleren van huizen en het aanleggen van warmtenetten. Voor huiseigenaren die de verplichte isolatie niet kunnen betalen, worden financieringsconstructies bedacht. Sommige van de armere landen gaan er dankzij de duurzame energiesystemen flink op vooruit. Stroom en internet op het platteland leiden op het gebied van innovatie, economie en emancipatie tot flinke stappen vooruit. Een golf van optimisme gaat de wereld over.
Dat neemt niet weg dat er veel schade optreedt door de opwarming van de aarde. Maar dankzij wereldwijde solidariteit wordt de ellende redelijk opgevangen. Belangrijker is dat het er op lijkt dat de opwarming tot staan kan worden gebracht.
‘Ieder voor zich’
Dit is in vergelijking met de beide andere scenario’s het meest duistere. De urgentie om te handelen ontbreekt net als in ‘Business as usual’, maar bovendien valt de internationale samenwerking langzaam maar zeker uit elkaar. Landen die – steeds heftiger – met klimaatverandering worden geconfronteerd, zijn niet langer bereid constructief mee te werken aan CO2-reductie. In ieder geval niet totdat de rijke landen, de grootste veroorzakers van het probleem die ook nog eens het minst getroffen worden, op grote schaal hun verantwoordelijkheid nemen. Maar die zijn daar ondanks de nodige beloften niet toe bereid. Dat wordt door de getroffen landen als heel oneerlijk en niet-solidair gezien.
Door de afnemende landbouwproductie wordt voedsel wereldwijd een steeds schaarser goed en de prijzen stijgen enorm. De rijke landen schroeven hun noodhulp dan ook steeds verder terug. De strijd om schaars water en voedsel leidt tot een serie van kleine en grote conflicten in Azië en Afrika. Een langdurige wereldwijde recessie is het gevolg.
Uit pure noodzaak om niet overspoeld te raken, beschermen rijke landen zich met muren en prikkeldraad tegen vluchtelingenstromen. Zelfs Europa valt uiteen in een relatief rijk en ongeschonden noordelijk en een arm en door droogte en hitte geteisterd zuidelijk deel. Gevolg van dit alles is dat de aarde steeds verder en onherstelbaar opwarmt. Het laat zich raden wat dit met de psyche van mensen en samenlevingen doet.
Dit is mijn derde blog. Laat je me weten wat het bij je losmaakt, en wat je mist?!
Mijn eerste blogpost gaat over de grote uitdaging waar de klimaatverandering ons voor stelt en over het grote dilemma bij het zoeken naar meer draagvlak voor de energietransitie.
De grote uitdaging
Het klimaat is aan het veranderen en de mens speelt daar een grote rol in. De belangrijkste uitdaging is nu om de meest ernstige gevolgen van die verandering te voorkomen. Dat betekent dat we de temperatuurstijging zo laag mogelijk moeten houden.
Daarbij bestaat er niet zoiets als een ‘veilige’ temperatuurstijging. Momenteel wordt ervan uitgegaan dat we met een temperatuurstijging tot 1,5 graden Celsius een goede kans maken de gevolgen ‘beheersbaar’ te houden. Inmiddels zitten we al op een stijging van 1,1 graad, dus die limiet is niet zo ver weg meer. In het klimaatverdrag dat 192 landen in Parijs hebben gesloten, is afgesproken de temperatuur niet verder te laten stijgen dan 2 graden en de toename zo mogelijk te beperken tot onder de 1,5 graden. Echter, zelfs met alle beloften van ‘Parijs’ zijn we hard op weg naar een stijging van 2,9 tot 3,4 graden in deze eeuw.
Gevolgen van klimaatverandering
Waarom is die temperatuur zo belangrijk? Dat is omdat een hogere temperatuur meer klimaatverandering betekent en daarmee ook meer ellende voor ons mensen. Denk hierbij aan:
droogte en hittegolven
bosbranden
maar ook stormen en overstromingen
zeespiegelstijging en onderlopende kustgebieden
mislukte oogsten
dorst en hongersnood
economische schade en werkeloosheid
klimaatvluchtelingen
instabiele regeringen en samenlevingen.
In een volgende post zal ik ingaan op hoe dit allemaal precies samenhangt.
Stoppen met de uitstoot van CO2
De temperatuurstijging op aarde heeft alles te maken met de stijgende hoeveelheid van kooldioxide (CO2) en andere broeikasgassen in onze atmosfeer. Hoe meer van die gassen er zijn, hoe meer zonnewarmte er wordt vastgehouden. En hoe warmer het dus op onze planeet wordt. Vandaar ook de term broeikaseffect.
Om de ellende die de klimaatverandering veroorzaakt te beperken, moeten we dus de temperatuurstijging een halt toeroepen, en dat kan alleen door de uitstoot van CO2 tot nul terug te brengen. Concreet betekent dit dat we zo snel mogelijk moeten stoppen met het verbranden van olie, kolen en gas. CO2 komt namelijk vrij bij de verbranding van deze fossiele brandstoffen, die we nu nog nodig hebben voor onze energie. We moeten onze energie dus op een andere manier gaan opwekken.
Schone technologie is of komt beschikbaar
Het goede nieuws is dat we op dit moment al over veel technologie beschikken – of deze aan ontwikkelen zijn – waarmee fossiele brandstoffen overbodig worden. We kunnen de overstap naar die schone technologie maken, maar we moeten het wel echt willen en er ook in investeren.
Het grote dilemma
De vraag is dus wat er nodig is voor een snelle overstap, en het antwoord is: draagvlak! Zodra duidelijk wordt dat genoeg mensen zich zorgen maken over het klimaat en onze toekomst en dat zij die overstap echt willen, zullen politiek en bedrijven in actie komen.
Het is voor mij echt een groot raadsel waarom dat draagvlak er nog steeds niet is. Het kan toch eigenlijk niemand zijn ontgaan dat het klimaat verandert en dat de gevolgen hiervan verre van aangenaam zijn? Hoe komt het dan dat nog maar zo weinig mensen zich openlijk uitspreken vóór een toekomst zonder fossiele brandstoffen? En hoe kan het bijvoorbeeld dat ouders niet massaal een leefbare toekomst voor hun kinderen en kleinkinderen eisen? In een volgende post zal ik hier verder op ingaan.
Meer draagvlak voor de energietransitie
Waar ik het nu over wil hebben, is hoe we voor meer draagvlak voor de energietransitie kunnen zorgen. Er zijn grofweg twee communicatiestrategieën om mensen in beweging te krijgen:
Wijzen op de enorme, nare consequenties als we niet snel handelen
Positieve voorbeelden laten zien van wat er al gebeurt en van wat mensen nu al zelf kunnen doen.
De tweede strategie werkt wat dat betreft beter. Mensen haken niet af, en komen zelf ook meer in actie. Maar het gevaar daarbij is dat velen – onterecht – denken: “Mooi, het gaat de goede kant op, het valt gelukkig mee”. En daarmee zal ook deze strategie niet snel leiden tot meer draagvlak. Het grote dilemma is dan ook: welke strategie zorgt snel voor meer draagvlak voor de energietransitie?
Feitelijke informatie en scenario’s
Ik heb lange tijd met die vraag geworsteld. Duidelijk is is dat de ‘doemstrategie’ niet werkt. Dat is trouwens ook een nogal manipulatieve strategie, terwijl ik vind dat mensen recht hebben op àlle informatie, zowel ‘positief’ als ‘negatief’. Die informatie hebben ze nodig om zich een zo goed mogelijk beeld van de situatie te kunnen vormen, nu en in de toekomst. Ik ben er daarom van overtuigd dat we alle feitelijke informatie moeten geven over wat we weten.
Zelf denk ik dat er nog heel veel schort aan de communicatie over de oorzaken en gevolgen van klimaatverandering en de mogelijkheden om er iets aan te doen. Het zou bijvoorbeeld kunnen helpen informatie in positieve en negatieve scenario’s naast elkaar te zetten, op een toegankelijke manier. Binnenkort zal ik hier een aanzet daartoe doen.
Empowerment van burgers en consumenten
Verder is het belangrijk om mensen steeds weer bewust te maken van de grote invloed die ze kunnen uitoefenen. Empowerment dus. Of het nu gaat om onze rol als consument of als burger, we kunnen ontwikkelingen de goede kant op sturen met onze bestedingen in de winkel en met onze stem bij de verkiezingen. En laat er nou toevallig binnenkort, op 15 maart 2017, verkiezingen zijn!
Meer over je invloed als consument en burger kun je lezen in hoofdstuk 6 van mijn boek ‘Korte metten met de klimaatcrisis’ dat je hier gratis kunt downloaden.
– Dankjewel voor het lezen van mijn blog. Feedback en tips zijn welkom!
