Even de dagelijkse buzz verstoren. Want “De oceanen worden warmer en zuurder en er zitten weer meer broeikasgassen in de lucht, aldus een nieuwe klimaatevaluatie. Zonder onmiddellijke actie is een catastrofe onafwendbaar, waarschuwen de VN.”
En we weten allemaal dat die onmiddellijke actie niet vanzelfsprekend is. Want tijdens corona hadden we de kans de economie te transformeren naar een meer duurzame, en die kans hebben we laten schieten. En door de oorlog in Oekraïne hebben we de kans om versneld van fossiele brandstoffen af te stappen, maar wat we doen is vooral olie, kolen en gas uit Rusland te vervangen door olie, kolen en gas uit andere landen. Dus dat schiet voor het klimaat nog niet op.
Kom in actie
Dus beste professionals, vertrouw niet op anderen en maak zelf een strategische analyse van je omgeving en van je toekomst. Besef dat alles op het spel staat, inclusief jouw baan en je Zwitserleventoekomst, en kom in actie! Spreek met collega’s, baas en buren, bespaar energie. Dring bij politici in je gemeente en landelijk aan op een versnelde energietransitie en haal tegels uit je tuin en plant een boom. Om maar een paar mogelijkheden te noemen.
Laat niet de zoveelste dringende waarschuwing langs je afglijden maar neem verantwoordelijkheid voor jouw toekomst en die van je kinderen, neefjes en nichtjes. Aan de slag!
Zes vragen en antwoorden naar aanleiding van het nieuwste klimaatrapport
Op 4 april kwam het nieuwe IPCC-rapport uit met als kern: het is ‘nu of nooit’ voor het klimaat. De uitstoot van broeikasgassen moet zo snel mogelijk omlaag, anders is het 1,5-gradendoel definitief uit beeld. ‘Nu of nooit’ is vertaald in een scenario dat de uitstoot vóór 2025 moet pieken om daarna pijlsnel naar beneden te gaan. De verslaafde die moet afkicken mag nog een paar shotjes zetten voordat de hel losbreekt.
Waarom is dat 1,5 gradendoel ook alweer zo belangrijk?
Dat is omdat opwarming van de aarde met maximaal 1,5 graden als nog relatief ‘veilig’ wordt gezien. Maar: we zijn ‘pas’ met 1,1 graden opgewarmd en wereldwijd zien we nu al dramatische gevolgen. Denk aan ongewone droogte, hitte en bosbranden in Australië, het westen van de VS en ook in de poolcirkel. Denk aan meer en sterkere tornado’s, denk aan smeltende toendra’s die extra methaangas laten vrijkomen. Denk aan enorme hoeveelheden neerslag in (wederom) Australië maar ook in Limburg vorig jaar. Denk ook aan droogte en hongersnood in bijv Madagaskar, Kenia, Somalië en Ethiopië. De ontwrichting wordt elk jaar groter. Tenzij we drastisch bijsturen, is de aarde aan het einde van de eeuw 2 à 3 graden opgewarmd.
Maar eigenlijk wisten we dat allemaal al. Dus wat moeten we hier nu mee? Tijd voor een aantal prangende vragen.
Hoe groot is de kans dat de boodschap nu wel wordt opgepikt?
De boodschap is bekend, maar de omzetting in acties gaat vreselijk langzaam. Politici lopen op eieren en willen daarbij liefst niemand voor het hoofd stoten, zo lijkt het. De Russische invasie helpt ook niet echt mee. Internationaal gaat nu alle aandacht naar de oorlog en niet naar het klimaat. Omdat landen zo snel mogelijk van Russisch olie en gas af willen, komen zelfs het schadelijke fracking en de vervuilende kolen opnieuw in beeld. Tegelijkertijd benadrukt de invasie de noodzaak om energie te besparen, als het al niet primair voor het klimaat is, dan toch zeker uit geopolitieke overwegingen en om simpelweg kosten te besparen. Tijd is de bepalende factor. Iedere dag dat de uitstoot nog stijgt, raakt het 1,5-gradendoel verder uit beeld. Omgekeerd helpt elk stukje energiebesparing en elke overstap naar hernieuwbare energie mee om de schade voor het klimaat te beperken.
Heeft waarschuwen nog wel zin?
Rationeel gezien zou je verwachten dat waarschuwingen tot versnelde actie leiden. In de praktijk is er helaas weinig van te merken. Er lijkt een soort leemlaag van weerstand en gezapigheid te zijn die heel hardnekkig is. Deels wellicht vanuit onwennigheid met de nieuwe situatie die bestaande inzichten onbruikbaar maakt. En deels wellicht ook ingegeven door ongeloof: het zal zo’n vaart toch niet lopen? Daarom is het extra belangrijk om de druk er op te houden, zeker bij de besluitvormers.
Maar voor burgers lijken waarschuwingen wel zo’n beetje uitgewerkt. Mijn theorie is dat dit mede een gevolg is van jarenlange oefening in het wegkijken van alle ellende en oneerlijke ongelijkheid in de wereld. Het verschil in welvaart en kansen tussen ‘hier’ en ‘daar’ is te groot om te bevatten en als je daar echt iets aan wilt doen betekent dat dat je uit je comfortzone moet stappen. Niet alleen als het gaat om het delen van welvaart, maar ook qua doorbreken van de geldende consensus. Beide doen pijn en mensen zijn groepsdieren, dus de drempel om die stappen te zetten is hoog. Omgekeerd biedt dit ook weer kansen: als maar genoeg mensen klimaatbewust handelen, trekken ze vanzelf anderen mee. De vraag is hoe dit proces kan worden versneld.
Willen burgers dan niks doen voor het klimaat?
Dat valt dus gelukkig mee. Volgens een recent artikel willen burgers wel veranderen, maar wachten ze op de politiek en het bedrijfsleven. “De belangrijkste barrières die klimaatvriendelijk gedrag in de weg staan zijn gebrek aan geld, … gebrek aan kennis en gebrek aan motivatie.”
Neem als voorbeeld de prijs van elektrische auto’s. Die ligt nog een heel stuk hoger dan die van vergelijkbare auto’s die op fossiele brandstoffen rijden. De overheid geeft subsidie op de aanschaf van elektrische auto’s, maar dat neemt het prijsverschil niet weg. Maar de gelukkige bezitters van een elektrische auto zijn zeker bij de huidige brandstofprijzen wel goedkoper uit met de lopende kosten. Zeker als ze ook nog eens kunnen laden met stroom uit eigen zonnepanelen. Dit leidt tot scheve gezichten bij degenen die de aanschafprijs niet kunnen betalen, helemaal omdat zij via de belastingen meebetalen aan de subsidies.
Op de achtergrond speelt hierbij de competitie tussen individuen die onderdeel is van ons systeem. Groot, mooi, duur en snel zijn tekenen van status. En we zijn getraind om er snel bij te zijn bij koopjes, want op = op en jouw geluk kan zomaar ten koste gaan van mijn geluk. Dat elektrische auto’s onbereikbaar zijn voor mensen met lage inkomens gaat op die manier ten koste van het draagvlak voor de energietransitie en heeft een negatief effect op het tempo van de emissiereductie. Hetzelfde geldt bijvoorbeeld voor het gebrek aan goede isolatie en zonnepanelen bij veel huurwoningen.
Burgers kijken volgens de onderzoeker dus vooral naar politiek en bedrijven. Over het getreuzel van de politiek hebben we het al gehad. En helaas voor de mensheid heeft een deel van het bedrijfsleven totaal geen belang bij het stoppen met olie en gas omdat hun complete businessmodel daarop gebaseerd is. Denk aan de olie- en gasindustrie, denk aan de luchtvaart. Zij doen er dan ook alles aan om een mistig beeld te creëren. Ook hier is de politiek leiderschap nodig.
Allemaal goed en wel, hebben we eigenlijk een plan?
Goede vraag, en het eerlijke antwoord is meer ‘nee’ dan ‘ja’. Tenminste, als je bij ‘plan’ aan een actieplan denkt waarmee het doel, namelijk de temperatuurstijging onder 1,5 graden te houden, met redelijke mate van zekerheid kan worden gehaald. Daar zijn verschillende redenen voor.
Om te beginnen heeft Nederland ervoor gekozen om in samenspraak met de o.a. werkgevers en werknemers tot een aanpak te komen. Deze aanpak is vastgelegd in het Klimaatakkoord. Het akkoord gaat echter over reductie van de uitstoot met 49% in 2030 (t.o.v. 1990), en dat is maar een eerste stap om onder de 1,5 graden te blijven. In de uitvoering heeft de overheid een belangrijke rol (geld, kennis, wetten en regels) maar blijven sectoren primair verantwoordelijk. Concrete acties moeten nog verder worden uitgewerkt. Daar komt bij dat de Nederlandse Klimaatwet er op het eerste gezicht indrukwekkend uitziet maar niet matcht met het 1,5 gradendoel.
We hebben dus een situatie met een enorme opgave in zeer korte tijd, en een overheid die met een deels geflatteerde Klimaatwet aan de slag gaat op een manier waarbij de verantwoordelijkheid voor de voortgang over een grote groep actoren is verspreid. Dat is niet wat je zou verwachten in de noodsituatie waarin we zo langzamerhand zijn beland.
Het is natuurlijk vloeken in de neoliberale polderkerk, maar het afwenden van een zo groot gevaar van onze samenleving in een zo beperkte tijd vraagt eerder om een crisis- dan een polderaanpak. Denk bijvoorbeeld aan de enorme inspanning die de VS leverde om een oorlogseconomie op te tuigen waarmee het land de oorlog tegen Japan en Hitler-Duitsland tot een goed einde heeft kunnen brengen.
Het bovenstaande ging over de situatie in Nederland. In de meeste andere landen is het echter niet beter geregeld en op wereldniveau is het helemaal bar en boos. Er is niemand die ‘in charge’ om deze grootste bedreiging van de mensheid af te wenden. Landen zijn zelf verantwoordelijk voor hun eigen acties of beter gezegd: het gebrek eraan. En zij rapporteren daar over aan de volgende klimaatconferentie, maar die conferentie beschikt niet over sancties. Typerend is ook dat de rijke landen hun toezeggingen om de arme landen financieel te helpen met de energietransitie en de aanpassing aan het veranderend klimaat continu niet nakomen.
Het is ‘nu of nooit voor het klimaat, wat als het ‘nooit’ is?
Gezien het ontbreken van een mobiliserend urgentiegevoel en een adequaat actieplan, in Nederland en daarbuiten, zou het meer geluk dan iets anders zijn als we de opwarming onder de 1,5 graden zouden kunnen houden.
De meesten van ons hebben geen idee wat de klimaatcrisis gaat betekenen. We kunnen het ons gewoon niet voorstellen en dat is ook niet zo gek, want we hebben dit nog niet meegemaakt. Niemand heeft dit ooit meegemaakt. Dit is de eerste keer dat het ons overkomt, en waarschijnlijk meteen ook de laatste keer.
Maar het helpt natuurlijk wel om je er in die gevolgen te verdiepen, en er is behoorlijk wat over geschreven. Niet alleen door het IPCC, maar bijvoorbeeld ook door Gwynne Dyer (Climate wars) en Mark Lynas (Six degrees).
Oké, de kans is dus op zijn minst aanwezig dat we niet onder die 1,5 graden blijven. Betekent dit dat we nu alles uit handen kunnen laten vallen en er op los kunnen leven? Dat zeker niet, want we hebben te maken met een glijdende schaal, het kan dus altijd erger. Elke tiende graad meer of minder maakt verschil voor de schade waar we mee worden geconfronteerd. Fysiek, en psychisch. Want hoe gaan mensen reageren als duidelijk wordt dat het voorgespiegelde Zwitserlevengevoel er niet meer gaat komen? Dat de toekomst, althans in fysieke en economische zin, er niet beter maar slechter op wordt? In wat voor samenleving komen we dan terecht?
De prangende vraag is of we de veerkracht en de solidariteit kunnen ontwikkelen om een positieve draai aan dit verhaal te geven. En om als de wiedeweerga te stoppen met fossiele brandstoffen.
Na jaren van uitstel – ik durfde er maar niet aan te beginnen – heb ik dan toch het boek ‘Collapse’ van Jared Diamond aangeschaft. De nogal dikke pil (500+ pagina’s) is een studie naar de oorzaken van het ineenstorten van samenlevingen. Waarom overleefden sommige samenlevingen tegenslagen en gingen andere ten onder? Met het oog op onder meer de klimaatcrisis, het biodiversiteitsverlies en de Russische invasie in Oekraïne lijkt me dit een meer dan actueel thema.
Daarbij onderzoekt Diamond zowel samenlevingen van nu als samenlevingen uit het verleden. Zo komen onder meer hedendaags Montana en Australië aan bod, naast de antieke Maya’s en Vikingen. Zijn er parallellen in hun aanpak van problemen en welke lessen levert dit op?
Bevindingen hoofdstuk 1
In het eerste hoofdstuk beschrijft Diamond een analytisch raamwerk dat hij in het vervolg van zijn boek hanteert. Daarbij zijn volgens hem 5 factoren bepalend voor of een samenleving al dan niet ineenstort:
milieuproblemen
klimaatverandering
vijandige buren
welwillende handelspartners en
de manier waarop de samenleving reageert op milieuproblemen.
De eerste vier factoren kunnen soms wel en soms niet doorslaggevend zijn, de vijfde factor is altijd doorslaggevend. Vandaar ook de subtitel van het boek: “How societies choose to fail or succeed”.
Milieuproblemen
Diamond inventariseert ook welke milieuproblemen voor problemen kunnen zorgen. De samenlevingen uit het verleden hadden met acht milieuproblemen te kampen:
ontbossing en verlies van leefgebieden
bodemproblemen (erosie, verzilting en verlies aan vruchtbaarheid)
watermanagement problemen
overbejaging
overbevissing
effecten van geïntroduceerde soorten op oorspronkelijke soorten
groei van de menselijke bevolking
toegenomen impact op het milieu per hoofd van de bevolking
Ook moderne samenlevingen hebben met deze acht milieuproblemen te maken, maar er zijn er nog vier bijgekomen:
door de mens veroorzaakte klimaatverandering
de ophoping van giftige chemische stoffen in het milieu
energietekorten
en de volledige benutting van de fotosynthetische capaciteit die de aarde biedt.
“De meeste van deze twaalf milieuproblemen worden kritiek binnen de komende decennia. Of we zijn in staat ze op te lossen, of ze ondermijnen niet alleen Somalië maar ook samenlevingen uit de Eerste Wereld. Veel waarschijnlijker dan een ‘doomsday’ scenario zoals het uitsterven van de mens of een apocalyptische ineenstorting van geïndustrialiseerde samenlevingen gaat het daarbij ‘slechts’ om een toekomst met aanzienlijk lagere levensstandaard, chronisch hogere risico’s en de ondermijning van wat we nu als onze kernwaarden beschouwen. Een dergelijke ineenstorting kan verschillende vormen aannemen zoals de wereldwijde verspreiding van ziekten of oorlogen, uiteindelijk ingegeven door schaarste. Als deze redenering klopt, dan zullen onze inspanningen van vandaag de toestand van de wereld bepalen in welke de huidige generaties kinderen en jonge volwassenen leven als ze volwassen en ouder zijn.”
Sterke column van Mathijs Bouman in het FD. De kernvraag is: welk offer zijn we bereid te brengen om de Russische agressie te stoppen, voor de mensen in Oekraïne, en voor onze vrijheid?
Net als het bij de klimaatcrisis de vraag is tot welk offer we bereid zijn voor het veilig stellen van een leefbare toekomst. En oh ja surprise… laat er ook nog eens een verband bestaan tussen beide onderwerpen!
Deze week sprak Jeroen Dijsselbloem bij Nieuwsuur over het nut van het opstellen van scenario’s om daarmee een onzekere toekomst te verkennen en je voor te bereiden op (negatieve) ontwikkelingen. Aanleiding was de presentatie van het evaluatierapport over het coronabeleid.
Vorig jaar schreef ik hier een opinie over. Het kabinet doet er goed aan scenario’s voor de klimaatcrisis op te stellen en op die manier de impact op Nederland en de Nederlanders te verkennen zodat we een idee krijgen wat er op ons af komt en hoe we ons kunnen voorbereiden op de gevolgen.
Dat het wel goed zou komen was een kwaadaardige leugen, op zijn best een fatale inschattingsfout
In 2009 schreef ik een boek over klimaatverandering en schrok ik me wezenloos. De situatie was toen al ernstig en de vooruitzichten waren belabberd. Om er een positieve draai aan te geven voegde ik er tips aan toe wat een ieder kan doen om de crisis af te wenden. Duurzaam consumeren, duurzaam bankieren, duurzaam stemmen, dat soort dingen. Optimistisch noemde ik het boek “Korte metten met de klimaatcrisis”.
Het heeft niet mogen baten. Het lijkt alsof we in een klassieke rampenfilm zitten, met een heel lange aanloop naar de daadwerkelijke ramp. Wetenschappers die decennia lang waarschuwen, slechteriken die met onjuiste informatie twijfel zaaien, politici die om de hete brij heen draaien, burgers die het allemaal maar verwarrend en ongemakkelijk vinden. Met een Secretaris-Generaal van de VN die bijna wanhopig waarschuwt dat “We are coming to a point of no return”.
Je ziet het pas als je het ziet
Voor wie het wil zien: er is steeds meer opwarming in ons land en wereldwijd, steeds meer afsmelting van ijskappen en gletsjers, steeds meer droogte, steeds meer extreem weer, steeds meer enorme bosbranden. Afgelopen week werden temperatuurrecords in Canada verpulverd (49,6 graden Celsius). Het dorpje waar het record werd gevestigd werd even later vernietigd door een bosbrand. In de bijbehorende hittegolf zijn honderden doden gevallen. Mensen zoeken verkoeling in koelcentra en ondergrondse parkeergarages. In Zuid-Limburg, België en Duitsland kwamen straten blank te staan door wolkbreuken.
De jaren 2020 en 2016 zijn wereldwijd de tot nu toe warmste jaren ooit gemeten. De periode 2011 – 2020 is het warmste decennium ooit gemeten.
Jarenlang is ons voorgehouden dat we de klimaatcrisis kunnen afwenden met economische en technologische innovaties. Dat er nog tijd genoeg was, met als ondertiteling: leef, stem, consumeer rustig door, het komt wel goed. Het blijkt een kwaadaardige leugen te zijn geweest, op zijn best een fatale inschattingsfout.
De klimaatcrisis is er al, en is aan het versnellen. De schade aan mensen, dieren, natuur en economie treedt nu al op en zal verder toenemen. Zelfs als we vandaag zouden stoppen met het uitstoten van broeikasgassen – waartoe we overduidelijk niet in staat zijn – gaat de opwarming nog decennia door. Dat komt door de enorme hoeveelheden broeikasgassen in de atmosfeer die daar nog een hele tijd blijven zitten. Het ijs op de poolkappen smelt nu al massaal waardoor minder energie van de zon wordt teruggekaatst en de aarde verder opwarmt. Net als de permafrost nu al aan het smelten is waardoor grote hoeveelheden methaan vrijkomen, óók een krachtig broeikasgas. We zijn op weg naar 2 à 3 graden opwarming en misschien nog wel meer.
Het is een moeilijk te bevatten en te verteren boodschap. We hadden dit kunnen voorkomen, maar we hebben het verprutst.
Alle ballen op de politiek
Maar dat betekent niet dat we nu lijdend, rouwend en fatalistisch achterover kunnen hangen. De eerste opgave is en blijft om zo snel mogelijk de kraan van de broeikasgassen dicht te draaien. We moeten redden wat er te redden valt en elke tiende graad opwarming meer of minder telt. De tweede opgave is om ons voor te bereiden op voortgaande klimaatontwrichting. Klimaatadaptatie heeft nu nog vooral betrekking op het aanpassen van onze fysieke leefomgeving aan overvloedige hitte en neerslag en het beschermen tegen overstromingen. Maar de klimaatcrisis raakt veel meer facetten van onze samenleving, in feite zo’n beetje alle facetten, maar daarover een volgende keer meer. Het probleem negeren is geen optie meer. We moeten nu echt aan de slag. Ook al klinkt dat een beetje grijsgedraaid.
Ik spreek steeds meer mensen die ook wel zien dat het snel de verkeerde kant op gaat. Volgens het CBS maakt drie kwart van de bevolking zich zorgen over de gevolgen van klimaatverandering voor toekomstige generaties (voorjaar 2020). Het is niet voor niks dat steeds meer bedrijven hun reclame voorzien van een – vaak bijzonder creatief – groen sausje. Consumenten vragen steeds meer om producten en diensten met zo min mogelijk milieuschade. Maar om echt een deuk in een pakje boter te slaan moet de politiek in beweging komen. De grote klappers kunnen alleen met systeemveranderingen worden bereikt. En die kunnen alleen door de politiek worden besloten. Onder meer Urgenda en de Social Tipping Point Coalitie hebben er alvast concrete voorstellen voor uitgewerkt.
Het wachten is nu op het moment dat kinderen, jongeren, ouders, ooms, tantes en grootouders massaal de straat op gaan om van Den Haag actie te eisen voor nog een beetje leefbare toekomst. Gaat niet gebeuren, zegt u? Ik denk dat dat moment steeds dichter bij komt. Want dringend nodig is het. Alles staat nu op het spel.
Vandaag verscheen op FTM een zeer lezenswaardig stuk over hoeveel ‘creatieve’ vrijheid we vinden dat bedrijven zoals Shell mogen nemen bij het aanprijzen van hun producten. En over welke verantwoordelijkheid media zoals o.a. NRC hebben bij het toelaten van reclame voor schadelijke producten.
Hoe vrij mag reclame zijn?
Hoever gaat de commerciële vrijheid van meningsuiting, vraagt FTM. Een vertegenwoordiger van de adverterende bedrijven zegt daar het volgende over. ‘We hebben in Nederland besloten om de energietransitie te bereiken door mensen te verleiden tot ander gedrag. We hebben niet gekozen voor een dictatoriale staat met verboden, omdat we er vanuit gaan dat burgers en consumenten verantwoordelijk genoeg zijn om zelf die keuze te maken.’
Dat lijkt me inderdaad een prima uitgangspunt als je zeeën van tijd hebt. En als er geen sprake is van een levensbedreigende situatie. De crux is echter dat we geen tijd meer hebben voor nog een speelkwartier voor fossiele bedrijven. De transitie moet nu! echt beginnen want de klimaatcrisis dendert – helaas – gewoon door.
In die situatie wringt het als bedrijven ver mogen gaan in het zich groener voordoen dan ze werkelijk zijn. Want veel burgers en consumenten zijn wel degelijk zeer ontvankelijk voor misleidende boodschappen. Als dat niet zo zou zijn, zou een groot deel van de reclame-industrie en de media immers geen bestaansrecht hebben. En daarmee wordt de transitie dus doelbewust afgeremd.
Bredere context
In die zin past de discussie over het inperken van reclamevrijheid voor fossiele producten in een veel breder debat: hoe sturend mag of moet de overheid zijn in het vooruit helpen van de energietransitie? Vooralsnog is van die sturing weinig merkbaar en deint de overheid vooral mee op initiatieven en goede voorbeelden van anderen.
De laissez faire-houding ten opzichte van reclame van fossiele bedrijven versterkt daarbij ook nog eens zichzelf. Zolang burgers en consumenten worden gevoed met misleidende boodschappen over de klimaatcrisis, zal er weinig draagvlak zijn voor krachtig bijsturen. Tragisch, eigenlijk.
We tasten in het duister over hoe klimaatverandering ons leven gaat beïnvloeden
Omdat we – gelukkig maar – nog geen klimaatcrisis hebben meegemaakt, weten we dus ook niet uit ervaring hoe een opwarming met 2 of zelfs 3 graden ons leven gaat beïnvloeden. Of hoe we ons daarop kunnen voorbereiden.
En dat is een probleem. Door de verandering van het klimaat is onze toekomst ongewisser dan zij sinds het einde van de Koude Oorlog is geweest. Klimaatverandering is een echte gamechanger en heeft invloed op vrijwel alle beleidsterreinen.
Het gaat daarbij niet alleen om zeespiegelstijging, wateroverlast of waterschaarste cq. verdroging. Het gaat ook over de ontwikkeling van de economie en de werkgelegenheid, om inzicht in welke bedrijfstakken gaan krimpen of juist groeien, om effecten op de gezondheid, biodiversiteit, landbouw, voedselvoorziening, infrastructuur, om nationale en internationale veiligheid en om migratie. En zoals we met de gele hesjes in Frankrijk hebben gezien, heeft klimaatbeleid ook nog eens de potentie om maatschappelijke tegenstellingen aan te wakkeren en daarmee de politieke stabiliteit te beïnvloeden.
Scenario’s als hulpmiddel
Alleen een ziener kan in de toekomst kijken, maar gelukkig zijn er wel manieren om toekomstige ontwikkelingen op systematische wijze te verkennen. Een hulpmiddel dat hierbij vaak wordt ingezet, is het opstellen van scenario’s. Op de assen van een assenkruis worden twee onafhankelijke variabelen met grote impact gezet. Vervolgens worden de kwadranten van het assenkruis ‘ingevuld’ met mogelijke toekomsten. Zo hebben de Nederlandse planbureaus in 2004 in hun publicatie ‘Vier vergezichten op Nederland’ meer of minder internationale samenwerking en een grote rol voor de overheid of juist een grote rol voor de markt als variabelen gekozen. In de ‘Toekomstverkenning Welvaart en Leefomgeving’ uit 2006 is gekozen voor scenario’s met groei van de economie en groei van de bevolking als variabelen.
Het ‘bouwen’ van scenario’s is een bewerkelijke klus. Daar staat tegenover dat scenario’s veel inzicht opleveren, bijvoorbeeld in welke maatregelen in de onderzochte toekomsten goed uitpakken. Maar scenario’s laten ook zien waar je extra alert op moet zijn en wat je vooral niet moet doen. Het is dus slim om scenariostudies te laten uitvoeren. Alleen beschikt onze overheid nog niet over toekomstscenario’s met klimaatverandering in de hoofdrol.
Gelukkig wordt er al het een en ander onderzocht. Zo heeft het IPCC de invloed van o.a. klimaatverandering op onze voedselvoorziening onderzocht. Conclusie is dat als we zo doorgaan, er vanaf 2050 voedseltekorten dreigen. De Amerikaanse regering benoemt klimaatverandering als existentiële bedreiging van de veiligheid. En in Nederland wordt onderzoek gedaan naar scenario’s voor zeespiegelstijging. Maar een alomvattende verkenning van de economische, fysieke en sociale effecten van klimaatverandering voor Nederland ontbreekt dus nog. En dat is een groot gemis. Want hoe kunnen we inspelen op kansen en bedreigingen zolang we ze niet systematisch in kaart brengen?
Een bijkomend voordeel van klimaatscenario’s is dat ze ons beter in staat stellen om te discussiëren over de vraag op welke toekomst we willen sturen. En dat hierdoor mogelijk het urgentiegevoel met betrekking tot de risico’s van klimaatverandering toeneemt.
Kabinetsformatie
Momenteel vindt in Den Haag de inhoudelijke verkenning plaats voor de vorming van een nieuw kabinet. Maatregelen om de klimaatcrisis te temperen en om de economie op een duurzamere koers te brengen zijn daar een belangrijk onderdeel van.
De kabinetsformatie is een perfect moment om een brede scenariostudie af te spreken. De opdracht zou kunnen luiden: onderzoek de effecten van klimaatverandering op de ontwikkeling van de Nederlandse economie en de werkgelegenheid, gezondheid, biodiversiteit, landbouw, voedselvoorziening, infrastructuur, nationale en internationale veiligheid, migratie en politieke stabiliteit, ook in onderlinge interactie. Denk hierbij bijvoorbeeld aan de voedselproductie die onder druk komt waardoor prijzen stijgen, er onrust onder de bevolking ontstaat, migratiestromen verder toenemen en de politieke stabiliteit onder druk komt.
Breng daarbij in kaart welk beleid nuttig is om negatieve effecten te dempen en om positieve effecten te versterken. En doe dat voor een temperatuurstijging van 1,5 (basisscenario), 2 en 3 graden Celsius wereldwijd. Op de andere as zou je bijvoorbeeld ‘(internationale) samenwerking/solidariteit’ versus ‘ieder voor zich’ kunnen plaatsen.
Het is hoog tijd dat we beter zicht krijgen op hoe onze toekomst er met klimaatverandering uit ziet. Zodat we ons optimaal kunnen voorbereiden. Aan de slag!
Met dit klimaatdoel weten we zeker dat we niet onder de 2 graden uitkomen
Sinds 2019 heeft Nederland een Klimaatwet. In de wet staat dat de CO2-uitstoot in 2050 95% lager moet zijn dan in 1990. Ook is er een tussendoel van 49% minder uitstoot in 2030 en moet de elektriciteitsproductie in 2050 volledig CO2-neutraal zijn. Nederland wil op deze manier aan het Verdrag van Parijs voldoen
Dit klinkt op het eerste oog allemaal heel logisch, maar hoe kan het dat andere landen en organisaties tot een compleet andere invulling van het Verdrag van Parijs komen? Zo wil China in 2060 klimaatneutraal zijn, wil de EU in 2050 voor 100% klimaatneutraal zijn, stelt de Partij voor de Dieren in haar Klimaatwet 1.5 voor om in 2030 klimaatneutraal te zijn en zegt Extinction Rebellion dat dit al in 2025 noodzakelijk is. Hoe kan dat en hoe zit dat nou precies? Ik ging op onderzoek uit.
Verdrag van Parijs: 1,5 of 2 graden?
Een deel van de verklaring is meteen al in artikel 2 van Verdrag van Parijs te vinden. Daar staat dat het doel is om de gemiddelde temperatuurstijging “ruim onder de 2 graden Celsius te houden en inspanningen te leveren om de stijging tot 1,5 graden te beperken”. Dus eigenlijk is iedere stijging ‘ruim onder 2 graden’ prima. Maar wat betekent ‘ruim’? Landen mogen zelf kiezen of ze gaan voor 1,5 of toch meer richting 2 graden. Deze keuze bepaalt hoeveel CO2 het land nog mag uitstoten.
In een tabel van klimaatwetenschappers kun je opzoeken hoeveel CO2 we nog mogen uitstoten voor een bepaalde temperatuurstijging en hoeveel kans er dan is om onder die limiet te blijven. Hoe lager de temperatuurstijging en hoe hoger de kans die je daarbij nastreeft, hoe lager de bijbehorende uitstoot. Er wordt gerekend met kansen van 33, 50 en 66 procent. Één van de klimaatwetenschappers waar ik contact mee had, zei daarover: “Zou jij in een vliegtuig stappen dat 66% kans heeft veilig aan te komen”?
Goed punt. Dus waarom wordt er niet (ook) gerekend met bijvoorbeeld een kans van 95 procent? Als het doel zo belangrijk is, namelijk het voortbestaan van onze manier van leven, wil je toch zeker weten dat je het doel gaat halen? Het antwoord zou kunnen zijn dat het CO2-budget heel veel lager uitkomt bij een kans van 95 procent dan bij 66 procent, en er dus sneller en meer op de uitstoot bespaard moet worden. En dat we die realiteit nog niet onder ogen willen zien.
Waar Nederland voor kiest
Maar waar heeft Nederland nou precies voor gekozen? Voor 1,5 of 2 graden? In de Klimaatwet staat alleen een verwijzing naar het Verdrag van Parijs. Daarom ben ik gaan kijken in de Memorie van Toelichting op de Klimaatwet. Maar daar staat het ook niet. In die toelichting wordt wel een aantal keren verwezen naar een rapport van het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) uit 2016. Het rapport heet “Wat betekent het Parijsakkoord voor het Nederlandse langetermijn-klimaatbeleid?”, zie ook de link onderaan dit artikel.
In dat rapport zegt het PBL dat een 1,5 gradendoel “nauwelijks voorstelbaar” is zonder een flinke hoeveelheid negatieve emissies. Negatieve emissies ontstaan bijvoorbeeld door veel bomen te planten of CO2 af te vangen en onder de grond te stoppen. In de toelichting op de Klimaatwet staat: “De indieners willen negatieve emissies niet op voorhand uitsluiten, maar toekomstige generaties ook de mogelijkheid bieden om de doelstellingen van het klimaatakkoord van Parijs met zo min mogelijk negatieve emissies te halen.” Deze wens is kennelijk voldoende reden om het 1,5 gradendoel buiten beeld te schuiven. Hoe dan ook, zonder het expliciet op te schrijven wordt in de Klimaatwet gekozen voor het 2 graden-scenario (zonder negatieve emissies) van het PBL. Het geformuleerde doel van de Klimaatwet – een reductie van de CO2-uitstoot met 95% in 2050 – komt in ieder geval precies overeen met het 2 graden-scenario (zonder negatieve emissies) in het rapport van het PBL.
Iedereen gelijk, of toch maar niet?
Nederland kiest er met zijn Klimaatwet dus voor om te gaan voor het 2 gradendoel. Maar er is nog een belangrijke keuze te maken, namelijk hoe verdeel je het resterende wereldwijde CO2-budget over de landen? Mag iedere wereldburger evenveel uitstoten, of mogen bewoners van rijke landen meer uitstoten, omdat ze nu ook al meer uitstoten? Als je kiest voor iedereen evenveel rechten, dan krijgt een klein land als Nederland relatief weinig CO2-budget en zijn we in heel korte tijd door dat budget heen, puur omdat we elk jaar zoveel uitstoten. De arme landen krijgen dan wat meer ruimte. Ook deze kwestie werd niet geregeld in het Verdrag van Parijs – er was geen overeenstemming over – en landen zijn dan ook vrij om ook hierin eigen keuzes te maken.
In zijn rapport kiest het PBL ervoor de huidige uitstootverdeling als beginpunt te nemen en landen langzaam naar elkaar toe te laten groeien totdat in 2050 de uitstoot per hoofd van de wereldbevolking gelijk is, namelijk ongeveer nul. En in de tussentijd heeft Nederland nog flink veel voordeel van zijn historische ‘voorsprong’.
Deze hele kwestie staat nogal bedekt in het rapport van het PBL, terwijl dit best een belangrijke keuze is. Letterlijk staat er: “Op basis van een aanname van gelijke wereldwijde emissie per hoofd in 2050”. Als niet een klimaatwetenschapper mij in een email er op had gewezen dat er gekozen is voor een “convergentiemodel”, had ik hier compleet overheen gelezen en gedacht dat bedoeld wordt dat iedere wereldburger evenveel rechten krijgt.
De grote vraag is: hoe eerlijk is dit? Rijke landen hebben immers het meest bijgedragen aan het klimaatprobleem terwijl de arme landen er – nu al – de meeste negatieve effecten van ervaren. De Klimaatwet zegt hier niets over.
Concluderend
Zonder het expliciet te maken koos Nederland dus voor een reductiedoel dat hoort bij het 2 gradendoel uit het Verdrag van Parijs en de kans op succes die bij dat doel hoort is 66 procent. En door de huidige uitstootverhouding als vertrekpunt te nemen, heeft Nederland als rijk land nog een hele tijd voordeel van zijn huidige voorsprong in uitstoot. Een voordeel dat ten koste gaat van de armere landen.
Met dit klimaatdoel weten we zeker dat we niet onder de 2 graden gaan uitkomen. Tegen een achtergrond van nu al smeltende ijskappen en toendra’s en grote bosbranden in Australië, Californië, de Amazonas en de poolcirkel voelt dat als enorm risicovol en onverantwoord.
Extinction Rebellion en de Partij voor de Dieren kiezen wel voor meer zekerheid op een leefbare toekomst, namelijk voor het 1,5 gradendoel. Bovendien kiezen ze voor een eerlijke verdeling van het resterende CO2-budget over de wereldbevolking. Dat verklaart ook de grote verschillen in jaartallen van klimaatneutraliteit (2025 en 2030 ten opzichte van 2050).
Aanscherping Klimaatwet onvermijdelijk
Met zijn Klimaatwet heeft Nederland zichzelf op een niet al te ambitieuze invulling van het Verdrag van Parijs getrakteerd. Overigens is het uiteraard wel heel goed en belangrijk dat er nu een Klimaatwet is. Alleen zal de wet snel aangescherpt moeten worden zodat er meer zicht op een leefbare toekomst ontstaat en de lasten eerlijk verdeeld worden. De wet moet binnenkort toch al aangescherpt worden omdat de EU hogere reductiedoelen heeft vastgesteld.
Bovendien blijkt uit een inventarisatie van de inspanningen die de diverse landen willen leveren in het kader van het Verdrag van Parijs dat we op deze manier het 2 gradendoel nooit gaan halen. We zijn juist hard op weg naar 3 graden opwarming en meer. Daarom zullen de internationale afspraken en daarmee ook ons klimaatdoel vroeg of laat aangescherpt moeten worden. We kunnen beter in één keer een futureproof klimaatdoel stellen, anders strompelen we van aanscherping naar aanscherping en zullen we steeds opnieuw pijnlijk ‘verrast’ worden.
Confronterend, ongemakkelijk en toch ook weer mooi, ofzo. In dit nummer laat Nynke Laverman een voorouder uitleggen hoe het zo gruwelijk mis heeft kunnen gaan met de klimaatcrisis.
