Overstromingen bevorderen de verspreiding van ziekten zoals cholera
Opwarming bevordert de opmars van muggen die ziekten overdragen
Door verschuivende leefgebieden ontstaat er meer contact tussen dieren en mensen, resulterend in meer zoönosen
Meer extreem weer in de vorm van overstromingen, droogte, stormen, bosbranden leidt tot meer doden en gewonden
De lucht die we inademen wordt vaker vervuild met extra stof door droogte en rook van bosbranden
Extreem weer veroorzaakt psychologische kosten in de vorm van angsten, depressies en posttraumatische stress
Drinkwater wordt zouter en dat veroorzaakt hoge bloeddruk en tast belangrijke organen aan
Voedselzekerheid: de klimaatcrisis maakt het moeilijker om zelf voldoende gezond voedsel aan te bouwen, geïmporteerd voedsel is vaak zouter, zoeter en ongezonder
Extreme hitte is ziekmakend en kan zelfs dodelijk zijn.
De klimaatcrisis leidt tot meer mensen op de vlucht en beïnvloedt hun levensomstandigheden ook nog eens negatief waardoor ziekten zich sneller uitbreiden.
Voor meer uitleg verwijs ik graag naar het artikel zelf. Overigens was gezondheid dit jaar voor het eerst een thema op de klimaatconferentie COP28.
De afgelopen dagen stijgen de temperaturen op veel plaatsen naar recordhoogtes. Dichtbij huis zijn het vooral de landen rond de Middellandse Zee die met extreme hitte te kampen hebben. Temperaturen schommelen er rond de 40 graden Celsius en kunnen verder oplopen tot 45 graden, in de schaduw welteverstaan.
Hitte heeft impact op de gezondheid. Onlangs is berekend dat de hitte vorig jaar in Europa tot ruim 61.000 vroegtijdige sterfgevallen heeft geleid. De meeste hittedoden vielen in Italië, namelijk ruim 18.000
Wetenschappers waarschuwen al langer dat de landen rond de Middellandse Zee een hotspot van de klimaatverandering zijn. De ontwikkelingen van dit jaar illustreren dit, net als die van de afgelopen jaren trouwens. Het is een lange aaneenschakeling van hitte, droogte, bosbranden en overstromingen door hevige neerslag die de kurkdroge bodem niet kan binnendringen. In delen van Spanje ligt zelfs verwoestijning op de loer.
Nu al is duidelijk dat de droogte en hitte effect hebben op de landbouwproductie. Het is ook niet heel gewaagd om te voorspellen dat er een effect op de toeristenstromen zal zijn. Landbouw en toerisme zijn zoals bekend belangrijke inkomstenbronnen voor de landen rond de Middellandse Zee. En helaas is er geen enkele reden om aan te nemen dat de weersextremen minder worden. Zolang we de CO2-kraan niet dichtdraaien, gaat de opwarming immers onverminderd door.
Een (gitzwart) toekomstscenario
Maar wat betekent dit alles nu voor de toekomst van de landen rond de Middellandse Zee? In zijn boek Klimaatoorlogen heeft militair historicus Gwynne Dyer de gevolgen van klimaatverandering verwerkt in toekomstscenario’s. Daarbij heeft hij expliciet de link gelegd met de geopolitiek: hoe gaan landen met elkaar om en is dat vreedzaam of juist niet? Hij laat zien hoe klimaatverandering bestaande spanningen snel kan doen ontploffen en nieuwe conflicten kan doen ontstaan. Landen zullen er immers alles aan doen hun bevolking te beschermen tegen tekorten van voedsel, drinkwater en andere hulpbronnen. En naarmate die hulpbronnen door klimaatverandering schaarser worden, stijgt het conflictpotentieel exponentieel.
Zijn scenario voor Zuid-Europa ziet er als volgt uit. Door de klimaatverandering neemt overal in Europa de voedselproductie af, het meest in de landen rond de Middellandse Zee. Daarom wordt er binnen de EU een programma voor voedselhulp voor deze landen opgezet. Ondertussen worden Spanje, Italië en Griekenland met steeds meer klimaatvluchtelingen vanuit Noord-Afrika en het Midden-Oosten geconfronteerd. Daarom wordt het Verdrag van Schengen gewijzigd. De meer noordelijk gelegen lidstaten krijgen het recht opnieuw grenscontroles in te voeren om die vluchtelingen tegen te houden.
Op hun beurt trekken steeds meer Portugezen, Spanjaarden, Italianen en Grieken naar de meer noordelijk gelegen lidstaten. Daar is het klimaat leefbaarder dan in eigen land en zijn er meer hulpbronnen beschikbaar. Het vrije verkeer van personen binnen de EU maakt dat mogelijk. En dat terwijl die meer noordelijke landen steeds meer moeite hebben om genoeg voedsel te produceren om zichzelf te voeden. In het boek leven er in 2045 zo’n 4 miljoen migranten uit de zuidelijke landen in Nederland. Dat leidt tot praktische en culturele problemen.
“In december 2047, na een bijzonder slecht jaar en bij tijd en wijle zelfs rantsoenering, trokken de landen ten noorden van de bergen – Frankrijk, de Lage Landen, Duitsland, Hongarije, de Tsjechische Republiek, Slowakije, Polen en de Scandinavische landen – zich terug uit de Europese Unie en stichtten in plaats daarvan de Noordelijke Unie. De voedselhulp aan de landen van de Middellandse Zee en de Balkan werd stopgezet en de zuidgrenzen van de Noordelijke Unie hadden al snel wat weg van het oude IJzeren Gordijn. Behalve dan natuurlijk dat deze grens bedoeld was om mensen buiten in plaats van binnen te houden.”
Epiloog
Wat er vervolgens in de van voedsel afgesneden landen rond de Middellandse Zee gebeurt, mag de lezer zelf bedenken. Los daarvan is het al behoorlijk ontluisterend om te lezen hoe landen in dit scenario hun toevlucht nemen tot beleid dat rechtstreeks uit de middeleeuwen lijkt te zijn gekopieerd. Maar is het scenario daardoor minder plausibel?
Het is een groot verschil of er sprake is van voedseloverschotten of voedselkrapte en dat geldt ook voor drinkwater. De risico’s die klimaatverandering opwerpt voor de voedselzekerheid lijken sowieso groter dan gedacht. En verder zien we nu al hoe de EU zich steeds meer inspanningen getroost om vluchtelingen buiten de deur te houden. Inspanningen waarbij organisaties die opkomen voor de mensenrechten steeds grotere vraagtekens zetten.
We weten niet hoe het verder gaat met de landen rond de Middellandse Zee en of het scenario werkelijkheid wordt. Maar de toekomst voorspellen is ook niet het doel van scenario’s. Het doel is juist om mogelijke toekomsten te verkennen en van daaruit in het heden slimmer te handelen. De lezer kan voor zichzelf bepalen hoe slimmer handelen er in dit verband uitziet.
Naar aanleiding van dit artikel in NRC over de actuele opeenstapeling van crises – polycrisis – heb ik mijn schema uit 2017 een update gegeven.
[Tip: om het schema uit te vergroten, klik op het schema en selecteer ‘view image’ en vergroot het plaatje.]
Het schema gaat over oorzaken en gevolgen van klimaatverandering en over belemmeringen in de aanpak daarvan. Uiteraard is het een vereenvoudiging van de werkelijkheid.
Een drietal conclusies in vogelvlucht
Klimaatverandering leidt door de veroorzaakte schade uiteindelijk tot destabilisering van maatschappijen en regeringen (ook de onze).
Die destabilisering zorgt voor een focus op de aanpak van acute problemen waardoor klimaatverandering niet genoeg wordt aangepakt en problemen verergeren.
De sleutel voor een effectieve aanpak zit bij burgers die echter door diverse redenen (nog) niet uit de startblokken komen. In het schema is dat het blok linksonder.
Poetin overschaduwt klimaatverandering
Een vierde conclusie zou kunnen zijn dat de inval van Poetin in Oekraïne en de gevolgen daarvan voor het buitenlands beleid, energiemarkt en de inflatie compleet de gevolgen van de klimaatverandering vooralsnog overschaduwen. Regeringen staan onder druk om alternatieven voor Russisch gas te organiseren en burgers te beschermen tegen de stijgende prijzen.
Effecten van klimaatverandering zijn deze zomer tastbaar in de vorm van recordhitte en -droogte en aantasting van de landbouwproductie. Toch lijkt dit vooralsnog niet tot snellere klimaatactie te leiden. Een vergelijking met de spreekwoordelijke kikker die niet uit een kookpan springt die langzaam wordt verhit, dringt zich op. De aantasting van de landbouwopbrengsten in grote delen van de wereld kan echter wel degelijk leiden tot krapte van voedselaanbod. Tot op heden heb ik nog geen optelsom van de gevolgen voor de verschillende oogsten voorbij zien komen.
Na jaren van uitstel – ik durfde er maar niet aan te beginnen – heb ik dan toch het boek ‘Collapse’ van Jared Diamond aangeschaft. De nogal dikke pil (500+ pagina’s) is een studie naar de oorzaken van het ineenstorten van samenlevingen. Waarom overleefden sommige samenlevingen tegenslagen en gingen andere ten onder? Met het oog op onder meer de klimaatcrisis, het biodiversiteitsverlies en de Russische invasie in Oekraïne lijkt me dit een meer dan actueel thema.
Daarbij onderzoekt Diamond zowel samenlevingen van nu als samenlevingen uit het verleden. Zo komen onder meer hedendaags Montana en Australië aan bod, naast de antieke Maya’s en Vikingen. Zijn er parallellen in hun aanpak van problemen en welke lessen levert dit op?
Bevindingen hoofdstuk 1
In het eerste hoofdstuk beschrijft Diamond een analytisch raamwerk dat hij in het vervolg van zijn boek hanteert. Daarbij zijn volgens hem 5 factoren bepalend voor of een samenleving al dan niet ineenstort:
milieuproblemen
klimaatverandering
vijandige buren
welwillende handelspartners en
de manier waarop de samenleving reageert op milieuproblemen.
De eerste vier factoren kunnen soms wel en soms niet doorslaggevend zijn, de vijfde factor is altijd doorslaggevend. Vandaar ook de subtitel van het boek: “How societies choose to fail or succeed”.
Milieuproblemen
Diamond inventariseert ook welke milieuproblemen voor problemen kunnen zorgen. De samenlevingen uit het verleden hadden met acht milieuproblemen te kampen:
ontbossing en verlies van leefgebieden
bodemproblemen (erosie, verzilting en verlies aan vruchtbaarheid)
watermanagement problemen
overbejaging
overbevissing
effecten van geïntroduceerde soorten op oorspronkelijke soorten
groei van de menselijke bevolking
toegenomen impact op het milieu per hoofd van de bevolking
Ook moderne samenlevingen hebben met deze acht milieuproblemen te maken, maar er zijn er nog vier bijgekomen:
door de mens veroorzaakte klimaatverandering
de ophoping van giftige chemische stoffen in het milieu
energietekorten
en de volledige benutting van de fotosynthetische capaciteit die de aarde biedt.
“De meeste van deze twaalf milieuproblemen worden kritiek binnen de komende decennia. Of we zijn in staat ze op te lossen, of ze ondermijnen niet alleen Somalië maar ook samenlevingen uit de Eerste Wereld. Veel waarschijnlijker dan een ‘doomsday’ scenario zoals het uitsterven van de mens of een apocalyptische ineenstorting van geïndustrialiseerde samenlevingen gaat het daarbij ‘slechts’ om een toekomst met aanzienlijk lagere levensstandaard, chronisch hogere risico’s en de ondermijning van wat we nu als onze kernwaarden beschouwen. Een dergelijke ineenstorting kan verschillende vormen aannemen zoals de wereldwijde verspreiding van ziekten of oorlogen, uiteindelijk ingegeven door schaarste. Als deze redenering klopt, dan zullen onze inspanningen van vandaag de toestand van de wereld bepalen in welke de huidige generaties kinderen en jonge volwassenen leven als ze volwassen en ouder zijn.”
Wat weten we eigenlijk over onze toekomst? Niet zo veel, ben ik bang. We gaan er onbewust van uit dat alles wel zijn gangetje zal blijven gaan. En dat er, ja natuurlijk, dingen gaan veranderen, logisch. Maar zijn we er echt mee bezig? Ik denk het niet. Het heden is immers al uitdagend en gecompliceerd genoeg, laat staan dat we nog jaren vooruit moeten gaan denken. Veel te ingewikkeld, veel te onzeker. Eigenlijk is onze toekomst in dichte nevelen gehuld.
Hoe krijgen we beter zicht op onze toekomst?
Nou is de toekomst per definitie niet gekend, dus wat is precies het probleem? Het probleem is dat onze toekomst door de klimaatverandering ongewisser is dan hij sinds het einde van de Koude Oorlog is geweest. En dat we nog niet eens een begin van een begrip hebben van de veranderingen die ons staan te wachten. Want klimaatverandering is een echte gamechanger.
Scenariostudies
Om de toekomst te verkennen wordt vaak gebruik gemaakt van scenario’s. Simpel gezegd worden op de assen van een assenkruis twee onafhankelijke variabelen met grote impact gezet. Vervolgens worden de verschillende kwadranten van het assenkruis gevuld met mogelijke toekomsten.
Zo hebben de Nederlandse planbureaus in 2004 in hun publicatie ‘Vier vergezichten op Nederland‘ – wel of geen internationale samenwerking en – een grote rol voor de overheid of een grote rol voor de markt als onafhankelijke variabelen gekozen. In de ‘Toekomstverkenning Welvaart en Leefomgeving’ uit 2015 is gekozen voor scenario’s met economische groei en groei van de bevolking als onafhankelijke variabelen.
Scenario’s geven inzicht in welke maatregelen in de onderzochte toekomsten goed uitpakken. Van zulke maatregelen zul je dus vrijwel zeker geen spijt krijgen. Maar scenario’s leveren ook inzichten op over wat je vooral niet moet doen en waar je alert op moet zijn.
Invloed van klimaatverandering
Het is dus slim om scenariostudies te laten uitvoeren. Alleen heeft de overheid dus nog geen toekomstscenario’s met klimaatverandering in de hoofdrol laten maken. Althans niet voor zover mij bekend.
En dat is een probleem, want klimaatverandering heeft invloed op een groot aantal belangrijke onderwerpen, zoals:
ontwikkeling van de economie (groei of krimp, verdeling over werelddelen en landen)
ontwikkeling van de werkgelegenheid (hoeveel banen zijn er straks, welke sectoren groeien, welke krimpen)
politieke stabiliteit (klimaatverandering vergroot zoals we hebben gezien de links-rechts-tegenstellingen)
nationale veiligheid (denk bijv aan gevaar door overstromingen)
internationale veiligheid (strijd om water, voedsel en andere grondstoffen, vluchtelingenstromen).
Gelukkig wordt er wel het een en ander onderzocht. Recentelijk heeft het IPCC een studie gepubliceerd over de invloed van o.a. klimaatverandering op onze voedselvoorziening. Conclusie is dat als we zo doorgaan, er vanaf 2050 voedseltekorten dreigen.
En binnenkort verschijnt een studie van het IPCC over de effecten van klimaatverandering op de omvang van de vluchtelingenproblematiek. Militairen hebben al diverse studies uitgevoerd over de effecten van klimaatverandering op de internationale veiligheid. Amerikaanse militairen noemen klimaatverandering de belangrijkste bedreiging van de nationale veiligheid. In Nederland is bijvoorbeeld onderzoek gedaan naar scenario’s voor zeespiegelstijging. Maar een alomvattende, toegankelijke en overzichtelijke studie over de effecten van klimaatverandering ontbreekt dus nog.
Waarom willen we meer weten over de toekomst?
Dat zulke studies ontbreken is vreemd en bovendien een groot gemis. Want als regering, stadsbestuur of leiding van een bedrijf wil je toch voorbereid zijn op de toekomst? Zodat je beter in kunt spelen op mogelijke kansen en bedreigingen?
Een belangrijk neveneffect van zulke toekomstverkenningen is bovendien dat we gaan discussiëren over welke toekomst we willen. En dat hierdoor het urgentiegevoel met betrekking tot klimaatverandering op alle niveaus van – van burger tot minister, van werknemer tot CEO – toeneemt. En meer urgentiegevoel zal leiden tot meer daadkracht bij het terugdringen van CO2-uitstoot die leidt tot klimaatverandering.
Tot slot leidt het ontbreken van toekomstverkenningen ertoe dat we ons minder goed kunnen voorstellen hoe een toekomst er in een situatie waarin we klimaatverandering succesvol te lijf gaan, eruit ziet. Wat eten we dan bijvoorbeeld, wat voor werk doen we, hoe gaan we naar ons werk, wat doen we in onze vrije tijd? En naarmate zo’n toekomst er voorstelbaarder en aantrekkelijker uitziet, zijn we eerder geneigd ons daarvoor in te spannen. Werk aan de winkel dus voor wetenschappers en onderzoekers!
Ken je studies waarvan je denkt dat zij de antwoorden bevatten waar ik naar op zoek ben, laat het me weten. Andere feedback is uiteraard ook welkom!
Klimaatverandering heeft invloed op onze gezondheid. Veel mensen denken dat klimaatverandering iets is van ‘daar en straks’, en niet van ‘hier en nu’. Een onlangs gepubliceerd rapport van The Medical Society Consortium on Climate & Health laat zien dat dit beeld niet klopt. Ook nu al heeft klimaatverandering impact op onze gezondheid.
Het is – in ieder geval voor mij – het eerste rapport dat ik ken dat hier op inzoomt. Het rapport gaat over de situatie in de VS, maar kan volgens mij bijna 1-op-1 worden vertaald naar de Nederlandse situatie.
Klimaat beïnvloedt onze gezondheid
Effecten van klimaatverandering op de gezondheid
Kort en krachtig bespreekt het rapport acht thema’s. Ik loop ze in het kort langs.
Extreme hitte
Klimaatverandering leidt tot meer hete dagen en langere en heftigere hittegolven. Dat is gevaarlijk voor kinderen, ouderen en zieken, maar bijvoorbeeld ook voor mensen die veel buiten werken en sporten. Zo worden in de VS elk jaar 9000 high school sporters behandeld voor hittegerelateerde ziekten.
Extreem weer
Klimaatverandering leidt tot extremer weer zoals stormen, heftige regenval, overstromingen maar ook droogte. Hierdoor kunnen voorzieningen uitvallen, of moeten mensen hun huizen verlaten en een veilige locatie opzoeken. Al deze gebeurtenissen kunnen leiden tot letsel en zelfs de dood. Kinderen, ouderen, arme mensen en gehandicapten zijn extra kwetsbaar. De VS heeft de afgelopen jaren diverse van dit soort rampen en/of evacuaties meegemaakt.
Luchtverontreiniging
Klimaatverandering beïnvloedt luchtkwaliteit door meer smog, rook van bosbranden en meer pollen in de lucht. Dit laatste komt doordat de planten die de pollen produceren, beter groeien door klimaatverandering. Allergieën en astma komen daardoor vaker voor, en worden ernstiger.
Teken en muskieten
Het veranderende klimaat maakt het voor ziektedragers zoals teken, muskieten en vlooien makkelijker zich te vermenigvuldigen en zich te verspreiden naar gebieden waar ze eerst niet kwamen. Hierdoor rukken ziektes als Lyme, het West Nijl Virus en dengue koorts op. Zelfs malaria kan in de VS opnieuw zijn intrede doen.
Besmet water
Door heftige regenval en overstromingen kan oppervlaktewater verontreinigd raken, met giftige stoffen of bijvoorbeeld mest. Door hogere temperaturen groeien algen, parasieten en virussen makkelijker en kunnen mensen en dieren ziek maken die er in zwemmen of er van drinken.
Besmet voedsel
Ook gewassen op het land kunnen worden aangetast door ziekten die zich door klimaatverandering makkelijker verspreiden. In reactie hierop gebruiken boeren extra pesticiden die op hun beurt het voedsel niet gezonder maken.
Geestelijke gezondheid
Mensen die extreme weersomstandigheden meemaken en die bijvoorbeeld voor hun levensonderhoud afhankelijk zijn van landbouw en natuur kunnen door klimaatverandering stress ervaren en klachten als depressie, angst en posttraumatische stress ontwikkelen. Ik denk zelf dat er meer aan de hand kan zijn dan dit, zie hiervoor ook verder in dit blog.
Voedselproductie
Meer CO2 in de lucht leidt tot minder voedingswaarde in voedselgewassen. Bovendien zullen meer planten worden beschadigd door droogte of juist extreme regenval, overstromingen, storm en hagel en ziekten. Minder voedselproductie kan leiden tot voedseltekorten en daarmee tot gezondheidsschade.
Stoppen met fossiele brandstoffen
Deze inventarisatie is heftige materie om te lezen. Om erger te voorkomen, moeten we dan ook zo snel mogelijk stoppen met het verbranden van fossiele brandstoffen, aldus het rapport.
Wat mij opvalt is dat het rapport bij de effecten op de geestelijk gezondheid alleen spreekt over gebeurtenissen als gevolg van extreme weersomstandigheden. Misschien is dat logisch, kijkend naar de heftige gebeurtenissen in de VS, maar het lijkt me een te beperkte benadering.
Zo ervaren veel klimaatwetenschappers en -activisten klachten als gevolg van hun werk. Elke dag bezig zijn met een zo heftige ontwikkeling als klimaatverandering, terwijl de reactie vanuit maatschappij, bedrijfsleven en politiek daarop zo teleurstellend laks en traag is, kan ziekmakend zijn. Het roept ook de vraag op: kan of moet ik meer doen om de boodschap en de urgentie te laten doordringen?
Ook verwacht ik dat naarmate de klimaatverandering voortschrijdt meer mensen klachten zullen ervaren door het gebrek aan toekomstperspectief. Hoe reageer je op steeds nieuwe klimaatrampen en vluchtelingenstromen? En wat doet het met je psyche als de kansen om je te ontplooien verslechteren in plaats van te verbeteren?
Symposium Klimaatstemming
Wat dat betreft is het bijzonder dat op 9 juni 2017 in Leiden een symposium wordt georganiseerd over de effecten van klimaatverandering op de geestelijke gezondheid. Het is de eerste keer dat ik een evenement over dit thema zie langskomen.
De internetpagina van het symposium zegt er het volgende over. Op dit symposium staan we stil bij de effecten van klimaatverandering op het menselijk gemoed. Hoe reageren we op deze veranderingen en dreigingen? Hoe gaan we om met reacties als ontkenning, apathie, angst, depressie en dreigende paniek? Wie vangt wie op in de toekomst, wie zorgt er voor wie, en op welke manier?
Het zou me niets verbazen als we hier in de nabije toekomst meer over gaan horen.
In mijn vorige blog schreef ik over de oorzaken en gevolgen van klimaatverandering. En over de belemmeringen om hier iets aan te doen. En dat alles samengevat in één schema. Maar hoe zou de toekomst eruit kunnen zien in een wereld met klimaatverandering? Om dat te onderzoeken heb ik drie scenario’s voor klimaatverandering opgesteld.
Wat gaat de toekomst ons brengen?
Urgentiegevoel
Voor deze scenario’s heb ik er voor gekozen om het urgentiegevoel en de internationale samenwerking op de assen te zetten. Een hoog urgentiegevoel wil zeggen dat er in de samenleving en dus ook in politiek, bedrijfsleven en media het gevoel heerst dat we voortvarend aan de slag moeten. De uitstoot van CO2 moet zo snel mogelijk naar 0, en problemen op de weg daarnaartoe worden daadkrachtig opgelost. Een laag urgentiegevoel betekent dat er vooral veel wordt gepraat en weinig wordt gedaan. Er is veel aandacht voor mensen of bedrijven die in de transitie naar een samenleving zonder fossiele brandstoffen duurder uit zijn of er op achteruit gaan, en dat probleem wordt niet echt opgelost. Daardoor durft de overheid de regels en belastingen niet aan te passen, blijven vernieuwingen hangen en treedt er veel vertraging op.
Internationale samenwerking
Op de horizontale as staat de internationale samenwerking. Die is erg belangrijk omdat landen veel minder bereid zullen zijn flink te investeren in een economie zonder fossiele brandstoffen als andere landen dat niet ook doen. Dat betekent dat die andere landen immers wel de lusten hebben, maar niet de lasten. Internationale samenwerking is ook belangrijk omdat de minder rijke landen aangewezen zijn op hulp uit de rijkere landen. Zonder die hulp zijn de nieuwste technologieën waarmee fossiele brandstoffen overbodig worden niet te betalen.
Zoals ook uit het schema blijkt, kan klimaatverandering leiden tot economische achteruitgang, werkloosheid, klimaatvluchtelingen en conflicten. Dit soort problemen leidt ertoe dat regeringen en samenlevingen vooral met die problemen in het ‘hier en nu’ bezig zullen zijn en veel minder met internationale samenwerking en hulp aan armere landen. Het aanpakken van klimaatverandering loopt dan forse vertraging op.
Scenario’s voor klimaatverandering
Drie scenario’s voor klimaatverandering
De combinatie van deze twee assen levert drie scenario’s op, zoals hierboven is te zien in de figuur. (De combinatie van een hoog urgentiegevoel en een lage internationale samenwerking vind ik niet echt echt een geloofwaardig scenario.) Hierna zal ik de scenario’s in het kort typeren.
‘Business as usual’
Dit scenario lijkt een beetje op de wereld waarin we nu leven. De intenties zijn goed, zie bijvoorbeeld het huidige Energie-akkoord en het Verdrag van Parijs. Maar op de een of andere manier ‘winnen’ problemen als de betaalbaarheid van de zorg, de pensioenen en ‘de nationale identiteit’ het steeds weer van het klimaat. Journalisten vragen er niet naar, en de meeste politici beginnen er niet over. De aanpak van de klimaatverandering staat vaak op doorbreken, maar we hikken er met zijn allen gigantisch tegenaan en dat duurt nog een hele tijd voort. Voor veel mensen geldt dat het prettiger is hun belevingswereld zolang mogelijk te houden zoals hij nu is.
En voor de bedrijven die in fossiele brandstoffen doen of ervan afhankelijk zijn is het winstgevend om de transitie uit te stellen. Het kan bijvoorbeeld niet anders of de luchtvaart, die veel CO2 uitstoot, zal flink krimpen door strengere regels, belastingen en dus duurdere tickets. Hun lobby is erg succesvol.
Naarmate de tijd voortschrijdt, wordt steeds duidelijker dat het halen van het 2-gradendoel verder uit beeld raakt. Stap voor stap wordt het doel naar boven bijgesteld, maar nooit gehaald. Hoewel de gevolgen van de klimaatverandering steeds zichtbaarder worden, treedt er een soort van moeheid op bij het grote publiek. Een beetje vergelijkbaar met hoe we nu omgaan met armoede en ongelijkheid in de derde wereld.
‘Nieuw elan’
Hoe anders is dat in dit scenario. Na een lange aanloop ontstaat er een ware CO2-reductiewedloop. Ineens is iedereen ‘om’, nou ja, bijna iedereen dan. Maar een overgrote meerderheid van de bevolking ziet de noodzaak van een transitie in. Het feit dat er heel veel technologieën en innovatieve producten klaar op de plank liggen, helpt daarbij enorm.
Er ontstaan veel nieuwe banen door het op grote schaal isoleren van huizen en het aanleggen van warmtenetten. Voor huiseigenaren die de verplichte isolatie niet kunnen betalen, worden financieringsconstructies bedacht. Sommige van de armere landen gaan er dankzij de duurzame energiesystemen flink op vooruit. Stroom en internet op het platteland leiden op het gebied van innovatie, economie en emancipatie tot flinke stappen vooruit. Een golf van optimisme gaat de wereld over.
Dat neemt niet weg dat er veel schade optreedt door de opwarming van de aarde. Maar dankzij wereldwijde solidariteit wordt de ellende redelijk opgevangen. Belangrijker is dat het er op lijkt dat de opwarming tot staan kan worden gebracht.
‘Ieder voor zich’
Dit is in vergelijking met de beide andere scenario’s het meest duistere. De urgentie om te handelen ontbreekt net als in ‘Business as usual’, maar bovendien valt de internationale samenwerking langzaam maar zeker uit elkaar. Landen die – steeds heftiger – met klimaatverandering worden geconfronteerd, zijn niet langer bereid constructief mee te werken aan CO2-reductie. In ieder geval niet totdat de rijke landen, de grootste veroorzakers van het probleem die ook nog eens het minst getroffen worden, op grote schaal hun verantwoordelijkheid nemen. Maar die zijn daar ondanks de nodige beloften niet toe bereid. Dat wordt door de getroffen landen als heel oneerlijk en niet-solidair gezien.
Door de afnemende landbouwproductie wordt voedsel wereldwijd een steeds schaarser goed en de prijzen stijgen enorm. De rijke landen schroeven hun noodhulp dan ook steeds verder terug. De strijd om schaars water en voedsel leidt tot een serie van kleine en grote conflicten in Azië en Afrika. Een langdurige wereldwijde recessie is het gevolg.
Uit pure noodzaak om niet overspoeld te raken, beschermen rijke landen zich met muren en prikkeldraad tegen vluchtelingenstromen. Zelfs Europa valt uiteen in een relatief rijk en ongeschonden noordelijk en een arm en door droogte en hitte geteisterd zuidelijk deel. Gevolg van dit alles is dat de aarde steeds verder en onherstelbaar opwarmt. Het laat zich raden wat dit met de psyche van mensen en samenlevingen doet.
Dit is mijn derde blog. Laat je me weten wat het bij je losmaakt, en wat je mist?!
Oorzaken, gevolgen en belemmeringen van de aanpak van klimaatverandering in een schema
[Tip: om het schema uit te vergroten, klik op het schema en selecteer ‘view image’ en vergroot het plaatje.]
Meer overzichtelijke en toegankelijke kennis nodig
Er wordt steeds meer geschreven over klimaatverandering. Dat is goed, maar wat er aan materiaal beschikbaar is, is vaak nog wel een zoekplaatje. Het is gefragmenteerd, vaak technisch en ingewikkeld opgeschreven en soms spreken bronnen elkaar zelfs tegen. Dus ik snap wel dat veel mensen onderweg afhaken. Het is niet alleen een thema met een zwart randje als je kijkt naar de toekomst, het is vooral ook erg onoverzichtelijk en ontoegankelijk.
En daar zijn goede redenen voor. Het onderwerp ‘klimaatverandering’ is erg complex, veelomvattend en ook nog eens volop in beweging. Daar doorheen spelen bij veel mensen nog gevoelens van vermijding, angst en verdriet. Dat maakt het ook al niet een heel aantrekkelijk thema om je erin te verdiepen. Niet voor lezers, maar ook niet voor journalisten of bijvoorbeeld politici. En niet op de laatste plaats wordt er een keiharde lobby- en desinformatiecampagne gevoerd vanuit de sectoren die belang hebben bij de status quo. Als je in de business van fossiele brandstoffen zit of ervan afhankelijk bent, heb je er alle belang bij het probleem te bagatelliseren. Of te suggereren dat er aan oplossingen wordt gewerkt waardoor het ‘vanzelf’ wel goed komt: “Gaat u maar lekker slapen.” Als dat even zou kunnen…
Klimaatverandering in een schema: oorzaken, gevolgen en belemmeringen
Redenen genoeg om een poging te doen wat meer overzicht te creëren. Wat mij daarbij altijd erg helpt zijn schema’s die een onderwerp toegankelijk maken. Zodat je van daaruit verder kunt zoeken en opbouwen. Maar het schema wat ik zocht heb ik helaas niet kunnen vinden. Misschien is het er wel en heb ik het alleen niet gevonden. Tips zijn welkom!
Dus ben ik er zelf maar eens goed voor gaan zitten, en bijgaand schema is het product daarvan. Het is niet perfect, niet volledig, maar wel een begin.
Gevolgen van een veranderend klimaat
Het schema begint linksboven, met de uitstoot van CO2 en het broeikaseffect, leidend tot klimaatverandering. Vervolgens worden rechts de directe gevolgen van klimaatverandering opgesomd. Deze zorgen op hun beurt voor economische schade en werkloosheid, gewapende conflicten en stromen van vluchtelingen. Dit leidt weer tot destabiliserende effecten op politiek en maatschappij, zowel in de landen die direct getroffen worden door de klimaatverandering, als in de landen die er (voorlopig) minder last van hebben. Denk hierbij bijvoorbeeld aan de grote politiek en maatschappelijke onrust die in de EU-landen ontstond als gevolg van de vluchtelingstromen uit Syrië.
Daarbij geldt: hoe meer landen bezig zijn met problemen in het ‘hier & nu’, hoe minder ze zullen investeren in klimaatbeleid ‘daar & straks’. Ook al hebben ze daar zelf alle belang bij omdat het klimaat zoals bekend niet bij grenzen halt houdt. Deze houding belemmert uiteraard een voortvarende aanpak van de klimaatverandering. Dit speelt nu al in steeds meer landen, en de VS is er een goed voorbeeld van. Het is te hopen dat de ontkenning van het klimaatprobleem door president Trump er niet toe leidt dat andere landen hun inspanningen reduceren of zelfs afhaken.
Oorzaken voor gebrekkig draagvlak voor klimaatbeleid
Een tweede belangrijke blok bevindt zich linksonder in het schema. Sterk vereenvoudigd zie ik vier grote oorzaken waarom er vooralsnog onvoldoende draagvlak is voor verdergaand klimaatbeleid:
Zoals gezegd, bestaat er nog steeds een behoorlijk diffuus beeld van klimaatverandering. Wat nodig is zijn eenduidige antwoorden op vragen als wat betekent het precies voor mij, hoe erg is het en hoeveel tijd hebben we nog en wat gaan we doen?
Dat diffuse beeld is mede een gevolg van de inspanningen van invloedrijke spelers die belang hebben bij de status quo. Hun lobby- en desinformatiecampagnes zorgen voor veel onwaarheden en twijfel met als gevolg dat er kostbare tijd verloren gaat.
Klimaatverandering is voor de meeste mensen bovendien te ‘groot’ en te ingrijpend. Gevoelens van verdriet, verlies, schuld en angst zorgen ervoor dat het thema als het ware wordt ‘geblocked’ en mensen dus ook niet in actie komen.
Tot slot ontbreekt er ook nog zoiets als een gedeeld toekomstperspectief. Als we al in beweging moeten komen, zou het fijn zijn als we weten welke kant we op gaan. En om te weten dat het zo mogelijk een prettige bestemming is.
Van oorzaken naar oplossingen
Het is belangrijk de oorzaken van gebrekkig draagvlak goed te benoemen, om juist dáár met de oplossingen op aan te haken. Er zijn overigens al veel initiatieven om één of meerdere oorzaken aan te pakken. Ik denk hierbij bijvoorbeeld aan ‘het initiatief van de ‘klimaatgesprekken’, waarbij deelnemers samen met andere geïnteresseerden onder deskundige begeleiding ontdekken hoe ze het gesprek over klimaatverandering met anderen kunnen voeren. En hoe ze de impact die ze zelf op het klimaat hebben, kunnen verkleinen.
Zelf lever ik graag een bijdrage aan meer overzicht en transparantie (1e oorzaak). Al zou het natuurlijk goed zijn wanneer ook grote spelers met veel gezag daartoe initiatief nemen.
Tot zover mijn tweede blogpost. Ik ben benieuwd naar wat jullie nog in het schema missen. En voorlopig levert het schema in ieder geval een mooi praatplaatje op voor mijn komende bijdragen!
