Nog niet zo lang geleden werd er nog massaal voor het klimaat gedemonstreerd. Op dit moment lijkt die vibe een beetje weggeëbd. Het klimaat is ondergesneeuwd door andere – ook dringende – ontwikkelingen. Hieronder een foto die ik op 7 februari 2019 in Den Haag bij een klimaatstaking van scholieren heb gemaakt. Via deze link kom bij andere foto’s van dezelfde dag.
“Save our planet, save our future”
“Stop met vervuilen, anders ga ik huilen”
Vandaag in NRC: “Een miljard aan investeringen ten spijt, Stedin ziet krapte op het stroomnet toenemen.” Wat moeten mensen nu denken die – zoals ik – dubben over verdere verduurzaming en bijv de aanschaf een warmtepomp? Hoe verstandig is zo’n investering nu gezien het feit dat de krapte op het net verder toeneemt? Want dat betreft niet alleen bedrijven die op een wachtlijst staan voor een aansluiting. “Enexis, de netbeheerder voor Zuid- en Noord-Nederland, waarschuwde al dat woonwijken gedurende enkele uren „gecontroleerd” moeten worden afgeschakeld als de elektriciteitsvraag te hoog wordt.”
Want liever wil je het probleem met jou investering niet nog groter maken. En al helemaal wil je niet uren in het donker en zonder verwarming zitten. Is het dan beter nog een paar jaar te wachten? Dat scheelt sowieso een hoop gedoe met uitzoeken enzo. Maar minder gas verbruiken was toch goed voor het klimaat, en beter voor je portemonnee? En iedereen doet wat voor het klimaat, toch? Over dubbele boodschappen en onzekerheid creëren gesproken.
Verduurzaming was even hot maar dit kabinet doet er veel aan om elektrisch rijden te ontmoedigen. En de subsidies voor warmtepompen zijn inmiddels ook verlaagd. Maar de klimaatdoelen staan wel nog steeds overeind, ook al raken ze steeds verder uit beeld. En ondertussen wordt de klimaatproblematiek met de dag groter, al lijkt het probleem dankzij Trump tijdelijk weggedefinieerd.
Dus beste mensen binnen en buiten de politiek, wat is nou het plan? Of is er helemaal geen echt plan en zitten we daarom in deze ellende waarin we niet opschieten met de energietransitie?
Welke uitdagingen komen er op de steden af? Die vraag heeft het The Hague Centre for Strategic Studies (HCSS) in opdracht van de politie onderzocht.
Het HCSS beschrijft de volgende 9 uitdagingen voor de steden:
Het is goed om te zien dat het HCCS de klimaatcrisis expliciet benoemt als risico voor de steden. Dat risico zit hem erin dat juist in de verdichtende ruimte overstromingen en hitte serieuze cascade-effecten kunnen hebben. En dat zijn dan effecten zoals veiligheidsrisico’s bij calamiteiten en sociale onrust. Daarbij zijn het juist de sociaal kwetsbare wijken die vaak de hoogste klimaatrisico’s lopen. Het HCSS doet daar de volgende aanbeveling over:
“Klimaatbestendigheid zou een essentieel aspect moeten zijn van stedelijke planning, vooral in het licht van toenemende kwetsbaarheden door extreme weersomstandigheden. Maar uit interviews blijkt dat dit niet altijd de hoogste prioriteit krijgt of kan krijgen. Hoewel er bij sommige gemeenten en beleidsmakers een groeiend bewustzijn is van het belang van een klimaatbestendige stad, worden structurele maatregelen vaak vertraagd door een gebrek aan middelen, capaciteit of urgentiegevoel. Het integreren van stresstests in het beleid helpt steden om zwakke punten te identificeren. Dit vraagt echter om een bredere strategische inzet en het vaststellen van klimaatbestendigheid als een topprioriteit binnen stedelijke beleidsvorming.”
Dit lijkt me bestuurlijke codetaal voor er is nog heel veel werk aan de winkel.
Ook nog steeds belangrijk: het klimaat. En alweer sneuvelde een temperatuurrecord.
“Nooit eerder werden er wereldwijd zulke hoge temperaturen gemeten in januari als in januari 2025. Daarmee sneuvelt het nog maar 1 jaar oude record van januari 2024. De grens van 1,5 graden opwarming werd nu al voor de 18e keer tijdens de voorbije 19 maanden overschreden.”
We leven in een illusie van technologische maakbaarheid waarbij het doel is om de natuur/aarde naar onze hand te zetten. De hele boom rond AI is hier eigenlijk een prima illustratie van. De ontwikkeling versterkt onze verwijdering van de reële wereld omdat er nog meer activiteit in in de virtuele wereld gaat plaatsvinden. En ondertussen pretendeert AI om slimmer om te kunnen gaan met bijvoorbeeld droogte of onkruid op de akkers zodat de kosten omlaag kunnen cq de boer beter kan inspelen op klimaatverandering of natuurvriendelijker kan gaan boeren. Dit overigens wel op het moment dat het klimaat al is ontwricht en de natuur al om zeep is geholpen. En ondertussen slurpt AI gigantische hoeveelheden ook duurzaam opgewekte elektriciteit. Elektriciteit die we nodig hebben om weg te komen van fossiele brandstoffen.
Die maakbaarheid leek oppervlakkig gezien lange tijd ook wel redelijk te lukken, maar nu ontglipt het klimaat ons. Dat geldt ook voor de natuur, trouwens. En hoewel wetenschappers al jaren de noodklok luiden en de extreme weer events elkaar steeds sneller en heftiger opvolgen, is het niet iets waar we echt stil bij lijken te staan. Het is alsof iedereen zich druk maakt over de kwaliteit van de koffie. En dat is op zich prima, maar niet als het kantoorgebouw in brand staat. Ik vind het maximaal bevreemdend.
Op de laatste meters van 2024 is het de vraag wat dit nou voor jaar was. Wat mij betreft al met al niet echt een jaar om vrolijk van te worden. Ja, er zijn zeker mooie en goede dingen gebeurd. Maar het was absoluut ook een jaar met veel klimaatellende over de hele wereld en veel dode kinderen in Gaza. En met politici aan de macht die niet de indruk wekken echt oog te hebben voor de grote problemen van deze tijd.
Enigszins geruststellend, maar eigenlijk ook weer helemaal niet, is dat de ontwikkelingen precies in dit schema passen. Meer problemen en onzekerheid gaan hand in hand met meer steun voor populisme. En door alle problemen komen politici in een permanente crisismodus terecht waardoor ze niet meer toekomen aan het oplossen van problemen op de lange termijn.
De logische vervolgvraag is : hoe gaat het verder in 2025?
Veel mensen hebben een soort van hoop dat het beter wordt. Of in ieder geval niet erger.
Zelf denk ik dat hopen zonder dat we eindelijk problemen gaan aanpakken een beetje naïef is. Dan hoop je eigenlijk dat wonderen bestaan (of dat kaboutertjes het voor je oplossen).
Maar goed, ook los daarvan denk ik dat het realistisch is dat 2025 geen verbetering zal laten zien. Integendeel, realistischer is het dat de klimaatproblemen verder toenemen, in ieder geval tot we de CO2-kraan helemaal hebben dichtgedraaid. En van dat moment zijn we echt nog een heel eind verwijderd.
En met straks Trump aan de macht zullen de wereldwijde spanningen zeker niet afnemen. De internationale samenwerking die we zo hard nodig hebben zal er ook niet op vooruit gaan. Duitsland gaat in februari naar de stembus en daarna moet een nieuwe regering worden gevormd. Daarmee is één van de pijlers van de EU minimaal een half jaar uit de running. Frankrijk is ook al lang geen stevige pijler meer. In Nederland strompelt de regering van incident naar incident en is het de vraag of dit kabinet het tot de zomer volhoudt. Ondertussen heeft het kabinet-Schoof nog geen enkel probleem opgelost. Niet dat deze impasse er op Europese of wereldschaal toe doet, maar ze is wel symptomatisch voor de politieke situatie op veel plaatsen.
Al met al lijken we af te stevenen op meer instabiliteit en ellende. De angst voor verlies van welvaart en voor de toekomst zal toenemen. Met tussendoor af en toe een lichtpuntje en wat fakenews zullen veel mensen misschien niet doorhebben dat we op een glijdende schaal naar beneden zitten. En dat gaat dan waarschijnlijk zo door tot… er een disruptie plaatsvindt. De vraag is wat die disruptie is. Het kan een grote (klimaat)ramp zijn of een oorlog. Of een nieuwe pandemie of een beurskrach. Het kan ook een nieuwe charismatische leider zijn. De disruptie kan positief uitpakken of negatief. In ieder geval iets waardoor de gang van zaken grondig wordt verstoord en de kaarten opnieuw worden geschud.
Jammer dat we geen glazen bol hebben.
Of misschien maar goed ook.
Het RIVM heeft onderzocht welke grote opgaven er in de volksgezondheid en zorg op weg naar 2050 zijn. Daar zit ook klimaatverandering bij.
Het RIVM heeft vijf opgaven onderscheiden:
“De vergrijzing is en blijft de belangrijkste maatschappelijke ontwikkeling voor de volksgezondheid. Meer nieuwe woonvormen zijn nodig waarin ouderen samen kunnen leven, elkaar kunnen helpen en aandacht krijgen. Verder is het belangrijk maatschappelijk de discussie te voeren welke behandelingen, zorg en beslissingen rondom het levenseinde nodig en gewenst zijn. Tegelijkertijd zijn veel ouderen na de pensioenleeftijd nog vitaal. Het is daarom belangrijk dat oudere mensen kunnen blijven meedoen in de samenleving. Deze punten vormen samen de eerste opgave.
De grote gezondheidsverschillen in Nederland vormen de tweede opgave. Mensen met een betere maatschappelijke positie leven gemiddeld 14 jaar langer in een goede gezondheid dan groepen die het slechter hebben. Hierbij is financiële bestaansonzekerheid belangrijk, vaak in combinatie met slechtere woonsituaties of arbeidsomstandigheden. Het is dus nodig om de omstandigheden waarin deze mensen leven te verbeteren.
Als derde hebben jongeren een steeds ongezondere leefstijl. Zo zullen meer jongeren overgewicht hebben, op steeds jongere leeftijd. Ook zullen jongeren steeds vaker problemen met hun mentale gezondheid hebben. Aangezien de jeugd de toekomst is, is het belangrijk te investeren in hun gezondheid, zowel fysiek als mentaal.
De vierde opgave is hoe goede zorg geleverd kan worden, ook bij een grotere vraag naar zorg en steeds grotere personeelstekorten. Ook zullen er in verhouding niet genoeg mantelzorgers zijn voor de vraag. Hierdoor kunnen mantelzorgers overbelast raken.
De vijfde opgave gaat over een gezonde inrichting van de leefomgeving, om beter voorbereid te zijn op de gevolgen van klimaatverandering. Denk aan hittestress en wateroverlast. Op veel plekken worden al maatregelen genomen om Nederland daartegen te beschermen, zoals meer groen en water in steden en dorpen. Een groene omgeving is ook goed voor de gezondheid: het stimuleert ontmoeten, ontspannen en bewegen.“
Verderop in het rapport en in een afzonderlijke publicatie wordt dit verder uitgewerkt. Specifiek gaat het om:
Daarbij lijden groepen in financiële bestaansonzekerheid het meest onder klimaatverandering. “Ze wonen vaker in wijken met meer luchtverontreiniging, verkeerslawaai, weinig groen en meer verstening en in woningen die slecht te koelen zijn.”
Het RIVM ziet hiervoor onder andere de volgende oplossingsrichtingen:
“De klimaatmaatregelen die noodzakelijk zijn om enerzijds de klimaatverandering af te remmen en anderzijds ons leven aan te passen aan het veranderende klimaat, hebben potentieel om de leefomgeving gezonder te maken. Zo is vergroening van wijken nodig voor het voorkomen van hittestress en opvang van regenwater. Ook is er behoefte aan woningen die duurzaam te verkoelen en te verwarmen zijn. Dit levert ook een leefbaarder woonomgeving op, met plaats voor bewegen, ontspannen en ontmoeten. Minder gebruik van fossiele energie zal de luchtkwaliteit verbeteren en gezondheidswinst opleveren.”
Het is zonder meer winst dat het RIVM zo uitgebreid stil staat bij de gezondheidseffecten van de klimaatcrisis. Ook al staan er op zich weinig nieuwe dingen in, dit is wel een advies aan de regering en het parlement. Wat ik verder goed vind is de link die wordt gelegd met andere beleidsterreinen zoals woningbouw en inrichting van de openbare ruimte. Het is totaal logisch dat de zorg niet alle problemen in haar eentje kan oplossen. Ook is duidelijk dat Nederland nog niet goed is voorbereid. Er is veel werk aan de winkel.
De vraag is natuurlijk hoe ‘Den Haag’ met dit rapport om zal gaan. De huidige regering heeft zich tot nu toe nog niet echt een overtuigd strijder voor een betere bescherming van het klimaat getoond. Wellicht dat ze zich wel wil inzetten voor een betere bescherming van de bevolking tegen de gevolgen van de klimaatverandering.
Op de warmste 24 november ooit gemeten in Nederland kwam de klimaatconferentie COP29 tot een teleurstellend eind. De rijke landen beloofden de arme landen ongeveer een derde van wat er nodig is om de transitie te maken, de klimaatschade te herstellen en toekomstige schade te voorkomen. En dat niet meteen maar pas over 10 (!) jaar, vanaf 2035.
Het is niet alleen beledigend gezien het feit dat de rijke landen voor het overgrote deel verantwoordelijk zijn voor de klimaatschade en nu dus wegduiken voor hun verantwoordelijkheid. Het is ook nog eens volstrekt bizar gezien de situatie waar we in zitten. De klimaatcrisis escaleert en we moeten alles op alles zetten om te redden wat er te redden valt. In plaats daarvan overheersen gezapigheid en geopolitieke machtsspelletjes. Op deze manier gaat het helemaal mis. Tragisch voor ons allemaal.
Vandaag een berichtje in NRC over dat de voedselprijzen weer flink gestegen zijn. Oorzaak zijn de slechte weersomstandigheden. Ik schreef al eerder over het effect van slecht weer als gevolg van het veranderend klimaat op de voedselproductie.
Het is niet heel gewaagd om te voorspellen dat deze trend zal doorzetten. Meer opwarming betekent meer extreem weer betekent steeds slechtere omstandigheden om voedsel te telen.
Op de kortere termijn is dit vooral heel slecht nieuws voor mensen met lage(re) inkomens. Zij zullen steeds opnieuw een nog groter deel van hun inkomen kwijt zijn aan eten. Op de wat langere termijn is dit slecht nieuws voor iedereen. Voedsel zal gewoon schaars worden en dat zal voor veel maatschappelijke onrust zorgen. En dat is een understatement.
En natuurlijk is het probleem nu al het grootst in de armere landen.
Laatst ging het bij een college taal en filosofie over metaforen. De docent kwam met het beeld van een schipbreuk voor de kust met een toeschouwer die op land staat en alles ziet gebeuren maar niets kan doen. Ik vond het een zeer toepasselijk en treffend beeld voor onze actuele situatie. Ik heb er deze tekening aan gewijd.
Waarom vind ik deze metafoor zo toepasselijk? Ik denk omdat het een zo treffend beeld geeft van niet een enkele maar een hele serie situaties die helemaal de verkeerde kant op gaan. Situaties ook die stuk voor stuk resistent (lijken te) zijn voor bijsturing. Denk aan Oekraïne, denk aan Gaza, aan Trump, de Nederlandse politiek, aan de klimaatcrisis. Wat betreft dat laatste ging ik eerder op onderzoek uit naar wat maakt dat we daar niet of veel te traag op reageren. Het leverde 25+ redenen op.
Het standaard antwoord op gevoelens van machteloosheid is het advies om in actie te komen. Liefst samen met gelijkgestemden, liefst concreet en behapbaar. Ik begrijp dat en weet dat het werkt, in ieder geval tijdelijk. Maar ik heb er ook dubbele gevoelens bij.
Een tijdje terug zag ik een aflevering van een Amerikaanse brandweerserie, Station 19. De zoon van een vader die bij de brandweer zit was gestopt met zijn studie medicijnen omdat hij zag dat de wereld steeds verder afgleed (o.a. klimaat) en hem zelfs op de universiteit racisme tegemoet klotste. Zijn vader begreep er niets van: waarom gooide hij deze gouden kans weg? Precies op dat moment kwam er een lading slachtoffers langs die geholpen moesten worden en ook de zoon hielp mee. Dat is wat we doen, zei zijn vader na afloop. De wereld elke dag een beetje beter maken. Wat de zoon met dit alles ging doen werd niet helemaal duidelijk.
Het is natuurlijk maar fictie maar wel een ‘mooi’ voorbeeld van het dilemma waar velen van ons in zitten. Erkennen dat de echte problemen te groot lijken om op te lossen of je richten op kleinere en nog enigszins beïnvloedbare problemen? Het nadeel van de eerste optie is dat je er gemakkelijk depressief van kan worden. En als je het helemaal doortrekt: wat heeft het leven dan nog voor zin? Het voordeel van de tweede optie is dat het een gevoel van succes en verbondenheid met anderen kan opleveren. Het nadeel is dat ook in deze aanpak de grote problemen buiten bereik blijven. Tenzij je gelooft in of hoopt op cascades en tipping points waarin veel kleine veranderingen grote veranderingen in gang zetten. Het is allemaal een kwestie van perspectief en uiteindelijk kan alleen de toekomst uitwijzen welke benadering meer ‘waar’ of beter is.
Laatst las ik een artikel over anticiperende rouw. Dat is de rouw die mensen ervaren waarvan bijvoorbeeld een naaste dementie heeft, of Alzheimer. Die naaste is er fysiek nog maar ontglipt elke dag een beetje meer. Het kan gekmakend zijn. Ik zag gelijk de parallel met het klimaat. Elke dag een stukje verslechtering en het perspectief is zoals het er op dit moment voor staat vroeger of later fataal.
Dat roept gevoelens van rouw op. Volgens Elisabeth Kübler-Ross komen daar vijf fasen bij kijken: ontkenning, boosheid, onderhandelen en vechten, depressie en uiteindelijk aanvaarding. Het concept is niet onomstreden. Sowieso doorloopt niet iedereen die rouwt alle fasen, en niet iedereen doorloopt ze in deze volgorde. Zelf vind ik het wel een herkenbaar model als het om het klimaat gaat. Het lastige bij anticiperende rouw is dat zolang de patiënt nog niet overleden is er altijd hoop is op verbetering en uitstel of heel misschien zelfs genezing. Daarmee wordt ook het rouwproces gerekt en kan er dus nog niets worden afgesloten.
Als je de vijf fasen van rouwverwerking goed bekijkt, spreken de meeste fasen behoorlijk voor zich. Als maatschappij zitten we nog steeds diep in de ontkenning als het om de klimaatcrisis gaat. Wanneer het besef indaalt wat er precies aan de hand is en hoeveel er nu al elke dag kapot gaat, is boosheid niet ver weg. Dat kan boosheid tegen de brenger van het nieuws zijn, dus wetenschappers of klimaatactivisten. De boosheid kan zich ook richten tegen vervuilers of ontkenners, en natuurlijk tegen het gevoel van verlies en onmacht. Alsof je in een ruimteschip zit waar het niet goed mee gaat maar waar je niet uit kunt stappen. Depressie en aanvaarding lijken ook evident maar onderhandelen en vechten?
Wikipedia zegt daarover: “Als de verliezer merkt dat protesteren en boosheid niet helpt kan men proberen het verlies te verwerken door zich doelen te stellen of beloften te doen. Dit kan vele vormen aannemen…”. In die zin passen veel klimaatacties perfect in deze categorie. En daar is ook helemaal niks mis mee, want elke actie is op zich nuttig. En elke actie kan ook een goed gevoel opleveren. Maar als klimaatacties het rouwproces verstoren dan lijkt mij dit een lastige zaak. De kans is groot dat daarmee telkens weer teleurstelling op de loer ligt, evenals wanhoop.
Ik weet ook niet wat precies de beste manier is om hiermee om te gaan. Niet voor mezelf en zeker niet voor anderen. Wat ik schreef is hoe ik er op dit moment naar kijk en misschien dat de lezer er ook iets voor zichzelf kan uithalen.
Veel zal afhangen van je inschatting hoe ver we al zijn gevorderd op de weg naar de ineenstorting van het klimaat. En in hoeverre we in staat zijn om het roer nog om te gooien, om in ieder geval het ergste te vermijden.
En om nog even bij het model van de vijf fasen van rouw te blijven: denken we dat we het klimaat kunnen redden in de derde fase van onderhandelen en vechten? Of moeten we eerst alle fasen door en kunnen we pas na de fase van aanvaarding dat we het klimaat met onze huidige manier van doen over de klif jagen in actie komen om met grote ingrepen en systeemveranderingen te redden wat er te redden valt? En ik gebruik hier bewust ‘we’ omdat grote ingrepen alleen mogelijk zijn met de steun van heel veel mensen.
